Συμβίωση ομοφύλων ζευγαριών: η κατοχύρωση μιας νέας μορφής οικογένειας

Με αφορμή την καταδικαστική για την Ελλάδα απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για το σύμφωνο συμβίωσης (Βαλλιανάτος και λοιποί κατά Ελλάδος, 7.11.2013), η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου επισημαίνει ότι η ελληνική Πολιτεία οφείλει να συμμορφωθεί άμεσα, τροποποιώντας τη νομοθεσία της και συμπεριλαμβάνοντας στις ρυθμίσεις του σχετικού νόμου και τα ομόφυλα ζευγάρια. Η υποχρέωση για σεβασμό των δικαιωμάτων των ομόφυλων ζευγαριών συνεπάγεται, επίσης, μεταξύ άλλων: - αναγνώριση του δικαιώματος των ομόφυλων ζευγαριών να παντρεύονται, ακριβώς όπως μπορούν και τα ετερόφυλα ζευγάρια. Η ΕΕΔΑ επισημαίνει ότι ο γάμος αποβλέπει κατά πρώτο και κύριο λόγο στην προστασία των ατόμων που επιλέγουν να παντρευτούν και όχι στην προστασία του ίδιου του θεσμού του γάμου ως αντικειμενικής κατάστασης, η οποία πρέπει να διαιωνίζεται αναλλοίωτη και με τη μορφή που είχε παλαιότερα. - αναγνώριση του δικαιώματος υιοθεσίας και στα ομόφυλα ζευγάρια. Η ποιότητα και αξία μιας οικογένειας και ενός γονέα δεν σχετίζονται από τη σεξουαλική ταυτότητα, αλλά ορίζονται από την αγάπη, την πίστη, την αυτοθυσία, την φροντίδα και την υπευθυνότητα. Η ΕΕΔΑ επισημαίνει ότι τα ζευγάρια ατόμων του ιδίου φύλου δεν αναζητούν να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο θα παντρεύονται και υιοθετούν οι υπόλοιποι, ούτε τις υποχρεώσεις που προκύπτουν από το γάμο και την οικογένεια. Ζητούν απλώς, από την Πολιτεία κάτι αυτονόητο: να αναγνωρίσει μια πραγματικότητα και να μην αρνείται σε μια ομάδα ανθρώπων λόγω του σεξουαλικού τους προσανατολισμού ένα θεμελιώδες δικαίωμα: το δικαίωμα καθενός να διαμορφώσει αυτόνομα τη ζωή του, να επιλέξει ανεπηρέαστα το (τη) σύντροφό του και να αποφασίζει ελεύθερα αν, πότε και με ποιον (ποια) θα συμβιώσει, θα παντρευτεί και θα διαμορφώσει την κοινή οικογενειακή του ζωή.  Συμβίωσης Πριν από μερικά χρόνια, η ελληνική Πολιτεία θέσπισε το λεγόμενο σύμφωνο συμβίωσης (νόμος 3719/2008). Η ψήφιση ενός νόμου που εκσυγχρονίζει το δίκαιό μας δεν θα μπορούσε παρά να χαιρετιστεί καταρχήν ως ένα θετικό μέτρο. Παρόλα αυτά, η ελληνική πολιτεία κατάφερε να βρεθεί, για μια φορά ακόμη, πίσω από τις πραγματικές ανάγκες ρύθμισης της κοινωνικής συμβίωσης. Και τούτο, αφού, αντί να φανεί κοινωνικά ευαίσθητη, η τότε κυβέρνηση αποδείχθηκε διπλά άτολμη: αφενός μεν απέναντι στα ετερόφυλα ζευγάρια τα οποία αφορούσε καταρχήν ο νόμος, αφετέρου δε απέναντι στα ομόφυλα, τα οποία απέκλεισε. Πράγματι, σύμφωνα με τις προβλέψεις του νόμου, το σύμφωνο συμβίωσης καταρτίζεται μεταξύ δύο ενήλικων ετερόφυλων προσώπων με συμβολαιογραφικό έγγραφο, το οποίο καταχωρείται σε ειδικό βιβλίο του ληξιαρχείου. Με το σύμφωνο συμβίωσης μπορεί να ρυθμίζονται οι περιουσιακές σχέσεις των συμβληθέντων, η διατροφή του ενός συντρόφου από τον άλλο, ενώ αναγνωρίζεται κληρονομικό δικαίωμα (αν και περιορισμένο σε σχέση με το γάμο), στην περίπτωση θανάτου ενός εκ των συντρόφων. Όσον αφορά τα παιδιά, ο νέος νόμος προβλέπει, όπως συμβαίνει και στο γάμο, τεκμήριο καταγωγής από το σύμφωνο συμβίωσης, ενώ η γονική μέριμνα του παιδιού ασκείται από κοινού και από τους δύο γονείς. Παρόλα αυτά, το σύμφωνο συμβίωσης είναι ανεπαρκές: και τούτο, αφού, ο εν λόγω νόμος αποστερεί αδικαιολόγητα από τους συμβιούντες από προνόμια που απολαμβάνουν οι έγγαμοι (λ.χ. δημοσιοϋπαλληλικού, εργατικού, ασφαλιστικού και συνταξιοδοτικού περιεχομένου). Έτσι, ενδεικτικά, το ΙΚΑ έχει ήδη αρνηθεί να χορηγήσει βιβλιάριο ασθενείας σε έγκυο γυναίκα, η οποία είχε συνάψει σύμφωνο συμβίωσης με τον –ασφαλισμένο στο ΙΚΑ– σύντροφό της. Ενόψει των ανωτέρω μειονεκτημάτων γίνεται κατανοητό γιατί τόσο μικρή ακόμα μερίδα των ζευγαριών επιλέγουν το σύμφωνο συμβίωσης, σε σχέση με τους δύο τύπους γάμου: έτσι από τα επίσημα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, προκύπτει ότι το 2012 οι πολιτικοί γάμοι έφτασαν τις 25.730, οι θρησκευτικοί τους 23.980 και τα σύμφωνα συμβίωσης μόνο τα 314. Κυρίως, όμως, το σύμφωνο συμβίωσης ήταν άτολμο: και τούτο, διότι ήταν το μοναδικό σύμφωνο συμβίωσης σε όλη την Ευρώπη, το οποίο απευθυνόταν αποκλειστικά και μόνο σε ετερόφυλα ζευγάρια, δηλαδή σε αυτούς που, έτσι και αλλιώς, μπορούν να παντρευτούν. Όπως είχε τονίσει και η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, «με πρόσχημα την επίκληση μιας "κρατούσας" κοινωνικής ηθικής και το φόβητρο της αντίδρασης της Εκκλησίας, που δεν έχασε την ευκαιρία να μας θυμίσει ότι θεωρεί «πορνεία κάθε άλλη "συζυγική" σχέση εκτός γάμου κατά το Ορθόδοξο Τυπικό», η πολιτεία βρέθηκε για μια ακόμη φορά πίσω από τις πραγματικές ανάγκες ρύθμισης της κοινωνικής συμβίωσης. Τα ίσα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων δεν είναι πρόβλημα μόνον των ιδίων, ούτε ιδιωματισμός κάποιων άλλων. Είναι μέτρο μιας έννομης τάξης που θέλει να είναι φιλελεύθερη, σεβόμενη την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, την προσωπική και οικογενειακή ζωή του καθενός μας» (http://www.hlhr.gr/index.php?MDL=pages&SiteID=125). Αξίζει, επιπλέον, να σημειωθεί ότι όταν ψηφίσθηκε ο νόμος 3719/2008, η Ελλάδα ήταν μοναδική χώρα στην Ευρώπη που είχε θεσπίσει ένα σύμφωνο συμβίωσης αποκλειστικά για ετερόφυλα ζευγάρια. Για τα ζευγάρια δηλαδή που έτσι και αλλιώς είχαν τη δυνατότητα σύναψης γάμου. Οι ευρωπαϊκές νομοθεσίες για την αναγνώριση της ελεύθερης συμβίωσης είτε αναφέρονται αποκλειστικά σε ομόφυλα ζευγάρια (π.χ. Κροατία, Τσεχία, Δανία, Γερμανία, Πορτογαλία, Σουηδία, Ελβετία, Ηνωμένο Βασίλειο, κλπ.) είτε επεκτείνουν το πεδίο εφαρμογής των σχετικών νόμων τόσο στα ομόφυλα όσο και στα ετερόφυλα ζευγάρια (π.χ. Βέλγιο, Γαλλία, Ουγγαρία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία). Συνολικά, 23 ευρωπαϊκά κράτη έχουν ήδη θεσμοθετήσει το σύμφωνο συμβίωσης μεταξύ των ομόφυλων ζευγαριών. Μπροστά στην αδικαιολόγητη αυτή διάκριση εναντίον τους, ζευγάρια προσώπων του ιδίου φύλου αντέδρασαν και προσέφυγαν δικαστικά ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Το τελευταίο με πρόσφατη απόφαση της Ολομέλειάς του (Βαλλιανάτος και λοιποί κατά Ελλάδας, 7.11.2003) δικαίωσε πανηγυρικά τους ισχυρισμούς των ομόφυλων ζευγαριών για παραβίαση της οικογενειακής τους ζωής και καταδίκασε την Ελλάδα (άρθρα 8 και 14 της ΕΣΔΑ). Γιατί είναι σημαντική αυτή η απόφαση; Πρώτον, διότι επισημαίνει στην Ελλάδα ότι όταν μια Πολιτεία νομοθετεί, οφείλει να λαμβάνει υπόψη τις εξελίξεις στην κοινωνία και το γεγονός ότι δεν υπάρχει μόνο ένας τρόπος να διαμορφώσει κανείς την προσωπική και οικογενειακή του ζωή. Δεύτερον, διότι τονίζει ότι η σταθερή συμβίωση μεταξύ προσώπων του ιδίου φύλου συνιστά οικογενειακή ζωή, ακριβώς όπως και η συμβίωση μεταξύ μιας γυναίκας και ενός άνδρα. Τρίτον, διότι υπογραμμίζει ότι ο νόμος αυτός έρχεται σε αντίθεση με το δικαίωμά των ομόφυλων ζευγαριών να αναπτύξουν ελεύθερα την προσωπικότητά τους και να διαμορφώσουν αυτόνομα την οικογενειακή τους ζωή. Ύστερα από την καταδικαστική αυτή απόφαση του Δικαστηρίου του Στρασβούργου, η ελληνική Πολιτεία καλείται να τροποποιήσει άμεσα τη νομοθεσία της και να συμπεριλάβει στις ρυθμίσεις του σχετικού νόμου και τα ομόφυλα ζευγάρια. Όσο για τις τυχόν ήδη εκφρασθείσες κυβερνητικές επιφυλάξεις σχετικά με την έννοια της συμμόρφωσης σε καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΔΔΑ, το Δικαστήριο του Στρασβούργου είναι σαφές: όπως το ίδιο τόνισε, η υποχρέωση συμμόρφωσης προς μια οριστική απόφασή του δεν εξαντλείται με την καταβολή του ποσού που επιδικάσθηκε ως δίκαιη αποζημίωση. Αντίθετα, τα κράτη μέλη οφείλουν να «επιλέξουν τα γενικά ή /και τα ατομικά μέτρα, εάν τούτο απαιτείται, τα οποία θα πρέπει να υιοθετηθούν στην εθνική έννομη τάξη προκειμένου να λάβει τέλος η παραβίαση που διαπιστώθηκε από το Δικαστήριο» (Scozzari κατά Ιταλίας, 13.7.2000).