«Θέλετε παιχνίδι για αγοράκι ή για κοριτσάκι;»

Στο 2ο τεύχος του ηλεκτρονικού περιοδικού Παιδο–Ματιές:http://www.readpoint.com/paidomaties.aspx

Τι είναι; Αγόρι ή κορίτσι;

Το φύλο του νεογέννητου είναι από τα πρώτα πράγματα που ρωτάμε. Το φύλο εξακολουθεί να είναι κυρίαρχο σημείο αναφοράς για τη διαμόρφωση της ταυτότητας των υποκειμένων και καθώς η κοινωνία μας επιβάλλει τον έμφυλο διπολισμό, αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους παράγοντες διαφοροποίησής μας. Το φύλο αποδίδεται κατά τη στιγμή γέννησης του ανθρώπου – σήμερα πλέον είναι γνωστό και πριν από τον τοκετό –και συνοδεύεται από μια διαδικασία έμφυλης εκμάθησης, διαφοροποιημένη για κάθε κοινωνία. Η ένδειξη του κοινωνικού φύλου εγγράφεται σε ένα σώμα και παράλληλα το νεογέννητο εισέρχεται σε μια κοινωνία που κυριαρχεί η διχοτομία του φύλου. Στη συνέχεια, όλη η ζωή του νεογέννητου θα αξιολογηθεί κυρίως ως ανδρική ή γυναικεία.

Ροζ ή γαλάζιο;

Η ανάγκη διαφοροποίησης του ανδρισμού από τη θηλυκότητα αντικατοπτρίζεται σε μια ποικιλία προϊόντων για παιδιά. Η παγίδα του φύλου αρχίζει από πολύ νωρίς, πριν γεννηθεί το παιδί από την ετοιμασία του δωματίου και την αγορά των μωρουδιακών. Η αγορά κατακλύζεται με προϊόντα για παιδιά που έχουν έμφυλα χαρακτηριστικά. Μπορούμε να τα βρούμε στα παιχνίδια, στα ρούχα, στα σχολικά είδη, στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, σε ταινίες για παιδιά, σε νεανικά περιοδικά, στα τρόφιμα που προορίζονται ειδικά για παιδιά, στη διακόσμηση των παιδικών δωματίων, στα είδη φροντίδας για παιδιά, αλλά και στην κουλτούρα των ΜΜΕ.
Η Βecky (2010) αναφέρει ότι μπορεί να υποθέταμε ότι σήμερα τα παιχνίδια είναι περισσότερο ανδρόγυνα, αλλά μια βόλτα στα τμήματα παιχνιδιών ή σε πολυκαταστήματα μας εκπλήσσει καθώς ακόμα και σήμερα πολύ συχνά τα παιχνίδια παρουσιάζονται ως κατάλληλα για αγόρια ή για κορίτσια, πωλούνται σε διαφορετικά τμήματα ή και ορόφους, έχουν διαφορετικό περιτύλιγμα και χρώμα, διαφορετικές απεικονίσεις και λεζάντες. Αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι μερικά παιχνίδια είναι κυρίως για αγόρια, μερικά κυρίως για κορίτσια και μερικά τελείως απαγορευμένα για κάποιο φύλο.

Τι ήταν πρώτο; Η αγάπη των κοριτσιών για οτιδήποτε «ροζ» ή το «ροζ» στα παιχνίδια για τα κορίτσια;
Υπάρχει μια αυξανόμενη ανησυχία για το γεγονός ότι υπάρχει έμφυλος διαχωρισμός των παιχνιδιών. Πως προέκυψε, όμως, η αγάπη για το ροζ ή το γαλάζιο στα κορίτσια και στα αγόρια αντίστοιχα; Γιατί υπάρχουν παιχνίδια που αρέσουν στα αγόρια και παιχνίδια που αρέσουν στα κορίτσια; Η Garfinkle (2009) λέει ότι αυτό θυμίζει το ερώτημα: «Η κότα έκανε το αυγό ή το αυγό την κότα;»
Σίγουρα υπάρχουν διαφορές στα παιχνίδια που επιλέγουν και στον τρόπο που παίζουν τα αγόρια και τα κορίτσια. Έχουν υπάρξει στο παρελθόν αρκετές προσπάθειες θεμελίωσης μιας βιολογικής/ουσιοκρατικής βάσης των διαφορών του φύλου, κυρίως στον τομέα της βιολογίας και της κοινωνιοβιολογίας, οι οποίες όμως έχουν αναλυθεί και αμφισβητηθεί κυρίως από την φεμινιστική έρευνα. Τα δεδομένα από το χώρο της Βιολογίας δεν στηρίζουν το επιχείρημα που χρησιμοποιείται συχνά ότι είναι "εγγενείς" οι προτιμήσεις των αγοριών και των κοριτσιών για διαφορετικά παιχνίδια. Η Cordelia (2010), στο βραβευμένο της βιβλίο Biology doesn't justify gender divide for toys καταρρίπτει τα ψευδοεπιστημονικά επιχειρήματα που προέρχονται από το χώρο των νευροεπιστημών για τις ταυτότητες φύλου και υποστηρίζει ότι τα παιδιά αντιλαμβάνονται από πολύ νωρίς τη σημασία που δίνουμε στην κοινωνική κατηγορία του φύλου και αναπτύσσουν υψηλά κίνητρα για να ανακαλύψουν τι είναι για αγόρια και τι για κορίτσια. Το παιδί συμμετέχει ενεργά στη διαδικασία συγκρότησης της ταυτότητάς του. Από τη στιγμή, λοιπόν, που αντιλαμβάνεται σε ποια πλευρά της διχοτομίας των φύλων ανήκει (στην ηλικία των 2-3 ετών) κάνει τις αντίστοιχες επιλογές.

Ας αναρωτηθούμε, λοιπόν, κατά πόσον έχουν επηρεαστεί αυτές οι επιλογές των παιδιών από πρώιμες δικές μας επιλογές και από τη συνεχή πίεση που ασκείται σε αυτά -άμεσα ή έμμεσα- από πολλές πηγές. Η αιτιολογία ότι δεν θα αγοράσουμε κούκλα για το αγοράκι μας γιατί δεν του αρέσει είναι ένα επιχείρημα φαύλου κύκλου και αποκρύπτει ένα μεγάλο μέρος της αλήθειας. Μέσα από ποιες διαδικασίες έμαθε να μην του αρέσει; Μήπως «διδάσκουμε» ήδη στα παιδιά μας τι παιχνίδια θα προτιμούν κάνοντας εμείς πρώιμες επιλογές, από την ετοιμασία του παιδικού δωματίου και την αγορά του παιδικού εξοπλισμού πριν ακόμα γεννηθούν, μέχρι την επιλογή των παιχνιδιών από πολύ νωρίς με έμφυλα κριτήρια; Πόσο ενθαρρύνουμε τα παιδιά μας να παίζουν με όλα τα παιχνίδια;

Τα παιδιά επιτελούν τον ανδρισμό ή την θηλυκότητα μέσα στο παιχνίδι
Το παιχνίδι των παιδιών δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστο και να μην αντλεί τις θεματικές του από τους κυρίαρχους/ηγεμονικούς Λόγους για τα φύλα που παρουσιάζονται στη δημόσια σφαίρα της μαζικής κουλτούρας και της πολιτικής. Ο ανδρισμός και η θηλυκότητα αποτελούν πλαίσια Λόγου και διαπραγμάτευσης και τα παιδιά, μέσα από το παιχνίδι, επιτελούν παραστασιακά/δραματουργικά τον ανδρισμό ή την θηλυκότητα. Υποδύονται δηλαδή ρόλους - επιδιώκοντας βέβαια και την αποδοχή. Έτσι, με την παραστασιακή επιτέλεση δημιουργούν δραματουργικά μια εκδοχή του ανδρισμού ή της θηλυκότητας η οποία αντλεί υλικό μέσα από τα πολιτισμικά συμφραζόμενα. Μέσα, λοιπόν, στους διαθέσιμους Λόγους και πρακτικές για τα φύλα τα αγόρια και τα κορίτσια συγκροτούν και ανασυγκροτούν συνεχώς τις έμφυλες ταυτότητές τους.

Ο κόσμος του παιχνιδιού είναι έμφυλος και ότι εμπίπτει στα κυρίαρχα πρότυπα για τα φύλα προβάλλεται, επιδοκιμάζεται και παρουσιάζεται ως ο αδιαμφισβήτητος κοινωνικός και ηθικός κανόνας. Συνεπώς, κάθε παρέκκλιση από την κανονικότητα στιγματίζεται. Η ελεύθερη και ολόπλευρη ανάπτυξη της υποκειμενικότητας των παιδιών είναι η συνήθης ρητορική, εντούτοις εφαρμόζεται διαφορετική πολιτική όταν υπάρχει το ενδεχόμενο να παραβιαστούν οι κανόνες.

Τι συμβαίνει όταν τα παιδιά παίζουν με παιχνίδια που δεν ευθυγραμμίζονται με τις προσδοκίες του κυρίαρχου ανδρισμού και της θηλυκότητας;

Καταρχήν, η υπέρβαση των κοινωνικών προδιαγραφών του φύλου –και στην περίπτωση του παιχνιδιού των παιδιών - αναφέρεται κυρίως στις μορφές του κυρίαρχου ανδρισμού και της θηλυκότητας, δηλαδή σε αυτές που «ηγεμονεύουν». Ο «ανδρισμός» ή η «θηλυκότητα» περιλαμβάνουν, όμως, μια ποικιλία και ένα εύρος έμφυλων εμπειριών και έτσι είναι πιο σωστό να αποδίδονται στον πληθυντικό για να αναδειχθεί πιο καλά η κοινωικοπολιτισμική κατασκευή και έκφρασή τους και οι διαφορές στο εσωτερικό του κάθε φύλου. Δεν υπάρχει ο ανδρισμός ή η θηλυκότητα ως μια ομοιογενής, ισότιμη και συνεκτική κατηγορία, αλλά πολλαπλοί ανδρισμοί και πολλαπλές θηλυκότητες και σεξουαλικότητες που δεν αναδεικνύονται από τις προσπάθειες έμφυλης περιχαράκωσης. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να μιλάμε για τον ανδρισμό και την θηλυκότητα σαν κάτι που όλοι οι άνδρες και όλες οι γυναίκες μοιράζονται από κοινού. Αυτό που θεωρείται ως «ανδρικό» ή «γυναικείο» εξαρτάται από την έμφυλη τάξη πραγμάτων του συγκεκριμένου χωροχρονικού πλαισίου αναφοράς και μπορεί να αμφισβητηθεί και να τροποποιηθεί. 

Κατά συνέπεια, οι διαχωρισμοί των παιχνιδιών με έμφυλα κριτήρια μπορεί να οδηγήσουν σε εκφοβισμό των παιδιών που υπερβαίνουν τις κοινωνικές προδιαγραφές του κυρίαρχου ανδρισμού και της θηλυκότητας, αποτρέπουν την αποδοχή της πολλαπλότητας και πολυμορφίας στο εσωτερικό του κάθε φύλου και τη δυνατότητα ελεύθερης συγκρότησης της έμφυλης υποκειμενικότητας των παιδιών.
Τα παιδιά μαθαίνουν με πολλούς τρόπους ποια παιχνίδια είναι κατάλληλα για το φύλο τους. Ένας από αυτούς είναι η συσκευασία του παιχνιδιού, η τοποθέτησή του στα σημεία πώλησης και η διαφήμιση. Ένα από τα μεγαλύτερα τμήματα παιχνιδιών σε μεγάλο πολυκατάστημα στη Μ. Βρετανία σε πρόσφατη ανακαίνιση προχώρησε σε μια μεγάλη αναδιάρθρωση. Κατήργησε τις ροζ και μπλε ζώνες και δημιούργησε έξι διαδραστικούς «κόσμους» με βάση θεματικές κατηγορίες όπου κούκλες και αυτοκινητάκια είναι δίπλα- δίπλα. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία που συμβάλει στην υπέρβαση των αυστηρών διαχωριστικών ορίων του φύλου.Τα όρια αυτά μπορεί να πληγώσουν τα παιδιά, να τα φοβίσουν και τους δώσουν το μήνυμα, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, ότι μπορεί να στιγματισθούν ως διαφορετικά. Με το φόβο του στιγματισμού τα παιδιά οδηγούνται συχνά σε εξαναγκαστικές επιλογές παιχνιδιών που ευθυγραμμίζονται με τις προσδοκίες του κυρίαρχου ανδρισμού και της θηλυκότητας για να γίνουν αποδεκτά. H Cordelia (2014) υποστηρίζει: «Το μάρκετινγκ παιχνιδιών ή βιβλίων για κορίτσια ή για αγόρια δεν είναι αυτό που δημιουργεί τα έμφυλα στερεότυπα, τους κοινωνικούς ρόλους και τις νόρμες, αλλά τα ενισχύει. Αυτή η επιλογή μπορεί να είναι επικερδής για τις επιχειρήσεις, αλλά, όμως, έχει κοινωνικό κόστος –και τα επιστημονικά δεδομένα δεν προσφέρουν καμία άφεση στο επίπεδο της ηθικής ότι έχει βιολογικό έρεισμα». Στη συνέχεια αναρωτιέται: «Ας αναρωτηθούμε. Γιατί όλα τα κορίτσια πρέπει να αγοράζουν ροζ;». 

Συχνά οι γονείς ισχυρίζονται ότι πιέζουν το παιδί τους να συμμορφωθεί στις επιταγές του έμφυλου παιχνιδιού γιατί απλά θέλουν να το προστατέψουν από πιθανό εκφοβισμό στη περίπτωση που παίζει με παιχνίδια έξω από τις κανονικότητες για το φύλο του. Η Goldman (2013) ισχυρίζεται ότι με το να ενθαρρύνουμε τα παιδιά μας να αλλάξουν, στην πράξη μακροπρόθεσμα συντασσόμαστε με αυτούς που τα εκφοβίζουν και όχι με τα παιδιά μας. Βραχυπρόθεσμα μπορεί να προστατέψουμε τα παιδιά μας, αλλά μακροπρόθεσμα τα διδάσκουμε ότι πιο σημαντικό δεν είναι τι πραγματικά θέλουν ή νοιώθουν , αλλά η διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης. Με αυτόν τον τρόπο γινόμαστε εμείς πηγή οδύνης για τα παιδιά καθώς δεν τα αφήνουμε να εκφρασθούν ελεύθερα. 

Αναγκαιότητα για ουδέτερα ως προς το φύλο παιχνίδια
Η οργάνωση Let Toys Be Toys ξεκίνησε ως καμπάνια γονιών μέσα από μια σχετική ιστοσελίδα «Mumsnet» και έχει αναλάβει πολλές πρωτοβουλίες για να πάψει ο αυστηρός διαχωρισμός ανάμεσα σε αγορίστικα και κοριτσίστικα παιχνίδια. Υποστηρίζει ότι τα παιχνίδια είναι για διασκέδαση, για μάθηση, για ενθάρρυνση της δημιουργικότητας και της φαντασίας. Τα παιδιά πρέπει να είναι ελεύθερα να παίξουν με τα παιχνίδια που τα κινούν το ενδιαφέρον. Τα μέλη της απευθύνονται σε εταιρείες κατασκευής παιχνιδιών και εμπόρους και τους ζητούν να κατηγοριοποιήσουν τα παιχνίδια θεματικά ή με βάση τις λειτουργίες τους, αλλά όχι το φύλο και έτσι να αφήσουν τα παιδιά να αποφασίσουν ποια παιχνίδια θέλουν. Στο πλαίσιό της δημιουργήθηκε στη συνέχεια και αντίστοιχη καμπάνια για τα βιβλία Let Books Be Books 

Συμπερασματικά, η προσπάθεια για ουδέτερα ως προς το φύλο παιχνίδια δεν σημαίνει απλά την κατάργηση του ροζ και του γαλάζιου ή τη στροφή των παιδιών και σε παιχνίδια που παραδοσιακά δεν συνδέονται με το φύλο τους. Σημαίνει ότι δίνεται το μήνυμα στα παιδιά ότι όλες οι δυνατότητες για παιχνίδι είναι ανοικτές και διαθέσιμες έτσι ώστε να αποκτήσουν ένα μεγαλύτερο εύρος εμπειριών και δεξιοτήτων -χωρίς άγχος για το αν αυτό είναι συμβατό με το φύλο τους. Πέρα από τα διαφορετικά μηνύματα που δίνουν διαφορετικοί τύποι παιχνιδιών για το τι είναι κατάλληλο για αγόρια και κορίτσια, έχουν και διαφορετικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο, στοιχεία που έχουν σχέση με την εκπαιδευτική επιτυχία και τις επαγγελματικές επιλογές αργότερα.

Βιβλιογραφία
Πολίτης Φ.(2006) Οι «Ανδρικές Ταυτότητες» στο Σχολείο -Ετεροσεξουαλικότητα, Ομοφυλοφοβία και Μισογυνισμός, Προλογικό Σημείωμα: Δ. Κογκίδου. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
Βecky F.(2010) Gender, toys and learning. Oxford Review of Education Volume 36, Issue 3, p. 325-344.
Buchbinder, D.(1994) Masculinities and Identities, Carlton, Victoria: Melbourne University Press.
Butler, J.(1990) Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity, New York/London: Routledge.
Butler, J.(1993) Bodies that Matter: On the Discursive Limits of «Sex», New York: Routledge.
Butler, J.(2004) Undoing Gender, New York: Routledge.
Connell, R.W. (1995) Masculinities, Cambridge/Oxford: Polity Press/Blackwell.
Delphy, C.(1993) Rethinking sex and gender, Women's Studies International Forum, 16, 1, pp.1-9. Also in Leonard, D./ Adkins, L.(1996) (Εds) Sex in Question: French Materialist Feminism, London: Taylor & Francis, pp.30-41.
Fine C. (2010) Delusions of Gender: How our minds, society and neurosexism create difference. New York: W. W. Norton & Company
Foucault, M.(1982) [1978] Ιστορία της Σεξουαλικότητας: 1.Η Δίψα της Γνώσης, (μετ. Γκλόρυ Ροζάκη), Αθήνα: Ράππα.
Gilbert, R. & Gilbert, P(1998) Masculinity Goes to School, London: Routledge.
Leonard, D.& Adkins, L.(1996) (Eds) Sex in Question: French Materialist Feminism, London: Taylor & Francis.
Mac An Ghaill, M.(1994c) The Making of Men: Masculinities, Sexualities and Schooling, Buckingham: Open University Press.
Oakley, A.(1985) [1972] Sex, Gender and Society, Aldershot, Hants: Gower.
Wittig, Monique (1982) The category of sex, Feminist Issues, pp.63-8. Also in Leonard, D & Adkins, L.(1996) (eds) Sex in Question: French Materialist Feminism, London: Taylor & Francis, pp.24-9.

Δήμητρα Κογκίδου, 
Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ