Συνέντευξη του Γιώργου Μαρνελάκη στον Σταύρο Θεοδωράκη

                               ένας αγωνιστής

Αγαπητές φίλες, αγαπητοί φίλοι,

Από χθες το απόγευμα δεν είναι μαζί μας πια ο Γιώργος Μαρνελάκης. Έδωσε πολλές μάχες στη ζωή του, συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη και τη διεπιστημονική αναζήτηση των σπουδών φύλου, έζησε με αξιοπρέπεια και έδωσε την μάχη με την επάρατη νόσο τα τελευταία χρόνια. Η κηδεία του σήμερα στις 16.00 στο Νεκροταφείο Ζωγράφου.

Συνέντευξη
Γιώργος Μαρνελάκης
Η αρχιτεκτονική της σεξουαλικότητας
του Δημήτρη Αγγελίδη

Πώς ο χώρος διαμορφώνει τη σεξουαλική μας ταυτότητα; Έχουμε το ίδιο σώμα στα Πατήσια ή στην Ξάνθη; Είναι η σεξουαλικότητα προσωπικό δεδομένο; Τι σημαίνει «γκέι χωριό»; Είναι «γκέι χωριό» το Γκάζι; Και είναι καλό αυτό;

Αντί να σχεδιάζει πλακόστρωτα ή να δίνει διαλέξεις για την επίδραση του Πικιώνη στο αστικό τοπίο της Αθήνας, ο Γιώργος Μαρνελάκης προτίμησε ν’ ασχοληθεί στην πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία μ’ ένα θέμα που ξαφνιάζει: τη σχέση του χώρου με τη σεξουαλικότητα.

Όπως εξηγεί ο ίδιος στο 10%, ούτε ο χώρος είναι ουδέτερος, ούτε η σεξουαλικότητα είναι φυσική – μάλιστα συνδέονται στενά, κι αυτό έχει ευρύτερη σημασία τόσο για τον χώρο όσο και για τη σεξουαλική ταυτότητα.

Στα 32 του, ο Γιώργος Μαρνελάκης διδάσκει για το φύλο και τη σεξουαλικότητα στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Αθήνας - ένας από τους λίγους που ασχολούνται με αυτά τα θέματα στο μάλλον αρτηριοσκληρωτικό ελληνικό πανεπιστήμιο. Έχει στα σκαριά δύο βιβλία: «Γεωγραφίες των Σωμάτων», εκδ. Αλεξάνδρεια, και «Γυναίκες και άνδρες στους χώρους της καθημερινότητας», σε συνεργασία με τη Ντίνα Βαϊου, εκδ. Επίκεντρο.

Ταυτότητα και χώρος
Η ταυτότητά μας συνδέεται αναπόσπαστα με τον χώρο. Με τι αμφίεση μπορεί να περπατήσει κανείς στα Πατήσια; Τι θα αντιμετωπίσει αν η εμφάνισή του εκπέμπει το μήνυμα «είμαι γκέι»; Έρευνες δείχνουν ότι ορισμένοι, αν βρεθούν από μια γκέι γειτονιά σ’ ένα προάστιο, προσαρμόζουν ανάλογα την αμφίεση και τη συμπεριφορά τους. Βλέπεις ότι η πρόσβαση στον χώρο επιτρέπεται μόνο υπό όρους. O χώρος, λοιπόν, δεν είναι ουδέτερος – δημιουργεί αποκλεισμούς, οριοθετεί τη δράση και τη συμπεριφορά μας κι έτσι μας διαμορφώνει. Γι’ αυτό πολλά από τα ζητήματα που θέτει το γκέι κίνημα μπορούμε να τα δούμε ως ζητήματα χώρου. Τι άλλο είναι το ζήτημα της ορατότητας; Όταν βγαίνω στον δρόμο και διεκδικώ να είμαι ορατός, στην πραγματικότητα διεκδικώ τη δυνατότητα να υπάρχω σ’ ένα χώρο με τους δικούς μου όρους, να τον οικειοποιούμαι έστω και προσωρινά.

Δημόσια και ιδιωτικά
Ας δούμε το γνωστό επιχείρημα «δεν έχω πρόβλημα με τους γκέι, αρκεί να εκδηλώνονται στο σπίτι τους, στον ιδιωτικό τους χώρο». Πρόκειται για μια πλευρά της διάκρισης δημόσιου και ιδιωτικού, σύμφωνα με την οποία η σεξουαλικότητα αφορά αποκλειστικά τον ιδιωτικό χώρο, όχι τον δημόσιο. Αλλά στο σπίτι μιας πυρηνικής οικογένειας πώς διασφαλίζεται η ιδιωτικότητα της λεσβίας κόρης; Και είναι πράγματι ο δημόσιος χώρος σεξουαλικά ουδέτερος; Τότε γιατί ένα στρέιτ ζευγάρι που φιλιέται στον δρόμο περνά σχεδόν απαρατήρητο, ενώ η εικόνα δυο ανδρών ή γυναικών που περπατούν χέρι-χέρι καταγράφεται ως σεξουαλική και, μάλιστα, προκλητική; Βλέπει κανείς ότι οι κατηγορίες «δημόσιο» και «ιδιωτικό» έχουν δημιουργηθεί με βάση συγκεκριμένα πρότυπα, την πυρηνική οικογένεια και την ετεροφυλοφιλία. Η ετεροφυλοφιλία δεν καταγράφεται ως σεξουαλική έκφραση ακριβώς επειδή είναι πανταχού παρούσα και θεωρείται δεδομένη, φυσική.

Το προσωπικό είναι πολιτικό
Δεν πρόκειται για θεωρητική άσκηση – η κριτική στη διάκριση δημόσιου και ιδιωτικού ήταν ουσιώδης για την ίδια την ύπαρξη των κινημάτων του φύλου και της σεξουαλικότητας. Τα ζητήματα που έθεταν τα κινήματα, ζητήματα για την επιθυμία, το σώμα και τη σεξουαλικότητα, θεωρούνταν ιδιωτικής φύσης. Δεν είχαν θέση στον στίβο της πολιτικής. Όμως το παλιό φεμινιστικό σύνθημα «το προσωπικό είναι πολιτικό» όχι μόνο δεν είναι ξεπερασμένο, αλλά εξακολουθεί να αποτελεί ζητούμενο της προοδευτικής σκέψης. Σκέψου ότι στην Ελλάδα μεγάλο τμήμα της Αριστεράς δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει τη σεξουαλικότητα ως πολιτικό ζήτημα. Κυριαρχεί η εντύπωση ότι η σεξουαλικότητα έχει μικρότερη σημασία σε σχέση με τα οικονομικά ή τα ταξικά ζητήματα, τα μόνα που θεωρούνται όντως πολιτικά.

Να διαταράσσουμε την καθημερινότητα
Έχει μεγάλη σημασία να διαταράσσουμε την καθιερωμένη τάξη στην καθημερινότητα, διότι αναδεικνύουμε το πρόβλημα. Πρόκειται για μιαν άλλη αντίληψη για την πολιτική. Μέχρι πρόσφατα πολιτική πράξη θεωρούταν μόνο η συσπείρωση ενός αριθμού ατόμων για ένα σκοπό. Δεν λέω όχι – είναι και αυτό. Αλλά έχει μεγάλη πολιτική σημασία και η αναδιάρθρωση των καθημερινών σχέσεων. Πώς εμφανίζομαι στον δρόμο; Ποιον κρατώ από το χέρι; Πώς πηγαίνω στη δουλειά μου; Γι’ αυτό θεωρώ την πρωτοβουλία της Δράσης Δρόμου, που βάζει ζευγάρια ανδρών ή γυναικών να συμπεριφέρονται διαχυτικά σε πολυσύχναστα μέρη της Αθήνας, πολύ σημαντική, ίσως πολύ σημαντικότερη από ένα δελτίο τύπου. Χτυπά τον άλλο στην καθημερινή του ρουτίνα, σε αυτά που έχει συνηθίσει να θεωρεί δεδομένα.

Σώμα και χώρος
Την ίδια προβληματική συναντάμε και στο σώμα. Το σώμα δεν υπάρχει μόνο του. Διαμορφώνεται πάντα σε σχέση με το περιβάλλον του – το σώμα μιας κατοίκου της πόλης μπορεί να είναι τελείως διαφορετικό από το σώμα μιας αγρότισσας στο χωριό. Η θεώρηση του σώματος ως κοινωνικού και πολιτισμικού δημιουργήματος βοήθησε ν’ αναδειχθεί η πολιτική διάσταση της σεξουαλικότητας. Ας δούμε, για παράδειγμα, το πίρσινγκ και τα τατού. Συμφωνώ ότι τα τατού δεν είναι όλα όσα μπορεί να κάνει κανείς σε πολιτικό επίπεδο. Αλλά η παρουσία ενός σώματος γεμάτου τατού, στο βαθμό που διαταράσσει μια κανονικότητα, έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει κάτι ευρύτερο κοινωνικά και σηματοδοτεί την επιθυμία κάποιων να ανακτήσουν το σώμα τους με τους δικούς τους όρους. Αυτό είναι σημαντικό.

Η λογική της αγοράς
Τελευταία κερδίζει έδαφος μια αντίληψη που θέλει τις πόλεις αντικείμενα κατανάλωσης, ανταγωνιστές σε ένα παγκόσμιο παιχνίδι εντυπώσεων που αναδεικνύει ιδανικούς τουριστικούς προορισμούς. Κάποιες πόλεις επενδύουν στη γκέι σκηνή ως πόλο έλξης γκέι τουριστών. Δεν είναι τυχαίο ότι στα γκέι πράιντ του Άμστερνταμ ο δήμαρχος της πόλης καλωσορίζει τους επισκέπτες. Αυτό ίσως δείχνει ότι εκεί έχει κατακτηθεί μια στοιχειώδης ανεκτικότητα. Όμως από την άλλη, αυτές οι δραστηριότητες συνδέονται με μια συγκεκριμένη καπιταλιστική λογική. Μάλιστα, έχει υποστηριχθεί ότι η γκέι ταυτότητα ευνοήθηκε από την ανάπτυξη του καπιταλισμού, ο οποίος επέτρεψε στα άτομα να ξεφύγουν από τις δεσμεύσεις της οικογένειας ως μονάδας παραγωγής και ν’ αποκτήσουν αυτονομία. Αν όμως ο μόνος τρόπος να διαμορφώσουμε ταυτότητα ή να συγκροτήσουμε κοινότητα είναι μέσα από διαδικασίες που συνδέονται με τη λογική της αγοράς, τότε για μένα υπάρχει πρόβλημα.

Γκέι αρχιτεκτονική;
Υπάρχει γκέι αρχιτεκτονική; Υποθέτω όσο υπάρχει και γυναικεία αρχιτεκτονική – ένα ερώτημα που τέθηκε από τις φεμινίστριες. Στο Μπράιτον, την γκέι πρωτεύουσα της νότιας Βρετανίας, υψώνεται ένα τεράστιο ροζ γλυπτό σε κλίμακα κτηρίου. Να το πούμε γκέι αρχιτεκτονική; Ας το πούμε. Αλλά νομίζω ότι το ερώτημα δεν προχωρά παραπέρα. Αν θεωρήσουμε ότι οι γκέι αρχιτέκτονες σχεδιάζουν διαφορετικά από τους στρέιτ, ότι υπάρχει ορατό αποτέλεσμα στα κτήρια, φοβάμαι ότι θα οδηγηθούμε σε μια ουσιοκρατική αντίληψη της σεξουαλικής ταυτότητας, με την οποία διαφωνώ. Για μένα, η διαμόρφωση ταυτότητας είναι μια διαδικασία δυναμική, όχι στατική. Εμπεριέχει την ασάφεια, την αστάθεια, τη σχετικότητα.

Γκέι χωριό
Είναι γκέι χωριό το Γκάζι; Νομίζω ότι με την έννοια του γκέι χωριού ως ενός σαφώς οριοθετημένου χώρου στα πρότυπα των γκέτο, όπως το βρίσκουμε σε άλλες πόλεις της Ευρώπης ή της Αμερικής, δεν είναι. Στο Γκάζι έχουν συγκεντρωθεί κάποιες δραστηριότητες, κυρίως χώροι διασκέδασης, που ίσως δημιουργούν ένα πιο οικείο περιβάλλον για τους γκέι. Αλλά συντελείται όσμωση με άλλες δραστηριότητες και με ανθρώπους διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης. Κι αυτό, πιστεύω, είναι καλό. Η περιχαράκωση πιθανότατα κάνει πιο άνετη την καθημερινότητα κάποιων γκέι, αλλά δεν ξέρω αν αλλάζει κάτι γενικότερα. Νομίζω ότι το γκέι κίνημα και οι γκέι σπουδές έχουν τη δυνατότητα να ασκήσουν μια συνολική και πιο ριζοσπαστική κριτική. Να θίξουν ζητήματα που αφορούν όλους, όχι μόνο μια ομάδα, και να βάλουν το μαχαίρι βαθιά ως το κόκαλο, ασκώντας κριτική στα πρότυπα ζωής και οργάνωσης της κοινωνίας.

Μια αφίσα σκισμένη
Υπήρξε ευρωπαϊκή χρηματοδότηση για να δημιουργηθούν προγράμματα σπουδών φύλου, μεταξύ άλλων και στις αρχιτεκτονικές σχολές. Το Υπουργείο Παιδείας προσπάθησε να διαθέσει τα κονδύλια αλλού και μόνο όταν διαπίστωσε ότι αυτό δεν γινόταν αναγκάστηκε να δημιουργήσει τα προγράμματα. Στην Αρχιτεκτονική της Αθήνας τα μαθήματα αυτά αντιμετωπίζονται συχνά με μιαν απαξίωση, με ένα συγκαλυμμένο χλευασμό. Στον πίνακα ανακοινώσεων των μαθημάτων επιλογής έβρισκα κάθε μέρα την ανακοίνωση του μαθήματός μας σκισμένη ή γραμμένη με συνθήματα – μόνη αυτή από όλες τις ανακοινώσεις. Αντίθετα, στην Αρχιτεκτονική του Βόλου, ίσως επειδή είναι καινούργια σχολή και δεν κουβαλά το φορτίο της Αθήνας, το αντικείμενο έχει ενταχθεί πολύ πιο ομαλά. Αυτό το εξάμηνο στο Βόλο δήλωσαν το μάθημα περίπου 100 φοιτήτριες και φοιτητές. Στην Αθήνα δεν ξεπέρασαν τους 20 και το θέμα του μαθήματος εξακολουθεί να μην είναι νομιμοποιημένο ως επιστημονικό αντικείμενο. Και όμως, δύσκολα συναντά κανείς αρχιτεκτονική σχολή στη Βρετανία και την Αμερική, δυο χώρες που γνωρίζω, που να μην έχει έστω ένα μάθημα επιλογής για θέματα φύλου και σεξουαλικότητας.