Ο Μιχάλης που μέχρι πέρυσι ήταν μαζί μας./Ομοφοβικός και τρανσφοβικός εκφοβισμός στην εκπαίδευση/Οι άντρες που δεν είναι αρκετά άντρες

                                      https://youtu.be/aqQBrbtJz7g

Φέτος έμαθα στα μέσα της χρονιάς ότι τα παιδιά της τάξης μου είχαν κι έναν άλλο συμμαθητή πέρυσι (Είμαι πρώτη χρονιά σε αυτό το σχολείο κι έχω 5η δημοτικού).

Ας τον ονομάσουμε Μιχάλη.

Ο Μιχάλης, λοιπόν, ήταν ένα πολύ διαφορετικό παιδί. Κάθε τόσο, σε δραστηριότητες, συζητήσεις ή βιωματικά που κάναμε, έβγαιναν ιστορίες για το Μιχάλη.

Τον κορόιδευαν ‘αδερφή’ και τον σχολίαζαν τα άλλα παιδιά, δεν ένοιωθαν άνετα να τον κάνουν παρέα, τον αποξένωναν.

Σε όλες αυτές τις ιστορίες, αυτό που φαινόταν ως προβληματισμός από τα παιδιά δεν ήταν το τι έκανε ο Μιχάλης, αλλά το τι και πώς ήταν.

(Παρένθεση: Η διαφορετικότητα του Μιχάλη, μεταφραζόταν από όλους ως ομοφυλοφιλία και τον αντιμετώπιζαν ως ομοφυλόφιλο, αλλά δε σχετίζεται αναγκαστικά. Σχετίζεται με το κοινωνικό φύλο που εξέφραζε, τη θηλυπρέπειά του δηλαδή αλλά όχι με τον σεξουαλικό προσανατολισμό του. Ξέρουμε ότι η θηλυπρέπεια δε συνδέεται απαραίτητα με ομοφυλοφιλία. Ούτως ή άλλως μέχρι την προεφηβία ο σεξουαλικός προσανατολισμός αν κι έχει ήδη καθοριστεί, συνήθως δεν εκφράζεται. Αυτό που αντιλαμβάνονται κι έχουν μάθει να στοχοποιούν τα παιδιά είναι το κοινωνικό φύλο και η ταυτότητα φύλου. Γύρω από αυτά τα θέματα γίνονται αρκετές παρεξηγήσεις.)

Τους είχα ρωτήσει μάλιστα, ευθέως: «Έκανε τίποτα άσχημο ή περίεργο ο Μιχάλης;» και μου είχαν απαντήσει όλα τα παιδιά «Όχι κύριε, τι άσχημο να κάνει;».

Δεν ήταν λοιπόν θέμα αρνητικής συμπεριφοράς, απλά ενοχλούσε η διαφορετικότητά του.

Σε ένα εργαστήριο που κάναμε για τις διακρίσεις, ενώ εγώ το ξεκίνησα για να αναφερθούν θέματα που σχετίζονται με τη φτώχεια, με άτομα με ειδικές ανάγκες, τους μετανάστες κ.α., το θέμα γύρισε από τα παιδιά στο Μιχάλη και σε άλλα περιστατικά ομοφοβίας. Το ένα τρίτο από τις περιπτώσεις που αναφέρθηκαν σχετίζονταν με θέματα κοινωνικού φίλου (εξωτερική έκφραση θηλυπρέπειας ή αρρενωπότητας).

Η αρχική μου ερώτηση ήταν η εξής:

«Εγώ παιδιά, ξέρω ότι πολλές φορές δεν αισθάνομαι άνετα με κάποιους ανθρώπους. Δε θέλω να καθίσω δίπλα τους, δε θέλω να μιλήσω μαζί τους, δεν τους θεωρώ σημαντικούς, μπορεί και να τους σιχαίνομαι. Αν πάω βόλτα στο πάρκο κι έχει δύο παγκάκια με ένα άστεγο στο ένα κι έναν κουστουμαρισμένο κύριο στο άλλο, θα προτιμήσω να καθίσω δίπλα στον κουστουμαρισμένο κύριο. Δεν μου έχει κάνει κάτι ο άστεγος. Δεν ξέρω την ιστορία του, γιατί είναι άστεγος, ούτε πόσο ενδιαφέρον άτομο μπορεί να είναι. Αποφεύγω λοιπόν κάποιον άνθρωπο γιατί αισθάνομαι άσχημα δίπλα του. Αναγνωρίζω ότι αυτό είναι αδικαιολόγητη και ρατσιστική συμπεριφορά, από μέρους μου. Επίσης αναγνωρίζω ότι έτσι χάνω την ευκαιρία να γνωρίσω καλύτερα κάποιον άνθρωπο. Όλοι μπορεί να έχουμε ρατσισμό απέναντι σε κάποιους ανθρώπους.

Εσείς σε ποιες περιπτώσεις έχετε αισθανθεί έτσι για κάποιον; Ποιον σιχαίνεστε;»

Το εργαστήριο αυτό έχει στόχο να μας φέρει αντιμέτωπους με το ρατσισμό μας και τις αδικαιολόγητες διακρίσεις. Η δική μου παρέμβαση, σε κάθε αναφορά που έκαναν τα παιδιά, ήταν απλά να κάνω τη διευκρινιστική ερώτηση:

«Αυτό το πρόσωπο σου έχει κάνει κάτι κακό; Τι κακό φοβάσαι ότι μπορεί να σου κάνει;»

και κατά τα άλλα κρατούσα ουδέτερη στάση, χωρίς να προχωρώ σε ηθικοπλαστικά διδάγματα.

Τα παιδιά ανέφεραν αρκετά περιστατικά. Όλα σχεδόν περιείχαν πολύ ζωντανές εμπειρίες από άτομα που σιχαίνονταν και δεν ήθελαν να είναι δίπλα τους.

Πολλά παιδιά ανέφεραν ότι δεν θέλουν να κάνουν παρέα και να βρίσκονται δίπλα σε παιδιά με μαυριδερό δέρμα (το σχολείο είναι κοντά στον Άγιο Παντελεήμονα και εκεί οι παλαιότεροι μετανάστες εκφράζουν ρατσισμό απέναντι στους νέους μετανάστες από το Πακιστάν, το Αφγανιστάν και την Αφρική κυρίως).

Το εντυπωσιακό που δεν περίμενα, ήταν ότι πολλά παιδιά έφεραν εικόνες από ομοφυλόφιλους και τρανς της γειτονιάς τους. Από τον θηλυπρεπή κομμωτή, μέχρι την παρέα από τρανς της απέναντι πολυκατοικίας που σταδιακά άλλαζαν εμφάνιση και τον μέχρι πέρυσι συμμαθητή τους.

Ένα κορίτσι ανέφερε πολύ παραστατικά ένα περιστατικό με μια κυρία που έμενε στην ίδια πολυκατοικία.

Όπως ανέφερε, ήταν μια κυρία που πάντα μιλούσαν μαζί της και την χαιρετούσαν, έπαιρναν μαζί το ασανσέρ, τους έδινε σοκολάτες κλπ. Ήταν όμως λίγο περίεργη. Οπότε αποφάσισαν να ρωτήσουν την διαχειρίστρια της πολυκατοικίας για να μάθουν γι' αυτήν. Η διαχειρίστρια τους είπε ότι αυτή η κυρία παλιά ήταν κύριος. Από τότε η μαμά του κοριτσιού της είπε να μην της μιλάνε. Οπότε το κορίτσι όταν την συναντούσε έτρεχε μακριά, δεν έμπαινε στο ασανσέρ μαζί της, δεν την χαιρετούσε.

Όταν τελείωσε την περιγραφή της, την ρώτησα αν αισθανόταν ότι αυτή η κυρία υπήρχε περίπτωση να της κάνει κάτι κακό. Αυτή ήταν η μόνη ερώτηση που έκανα σε όλα τα παιδιά, αφού ολοκλήρωναν τις ιστορίες τους, με σκοπό να κατανοήσουν τη διάκριση ανάμεσα στη ρατσιστική φοβία και τον πραγματικό φόβο.

Το κορίτσι μου απάντησε ότι δεν αισθανόταν ότι μπορούσε να της κάνει κάτι κακό. Ήταν μάλιστα ιδιαίτερα  φορτισμένη συναισθηματικά. Σχεδόν έκλαψε όταν ανέφερε ότι δεν ήταν μια κακή κυρία.

Μετά ένα άλλο αγόρι ανέφερε το συμμαθητή τους τον Μιχάλη. Είπε ότι όταν καθόταν δίπλα του, σκεφτόταν ότι μπορεί να κολλήσει κι αυτός και να γίνει γκέι. Δεν ήθελε να τον ακουμπάει ή να του μιλάει. Τον ρώτησα αν έκανε κάτι ενοχλητικό ο Μιχάλης. Απάντησε ότι το ενοχλητικό ήταν ο τρόπος που μιλούσε και ντυνόταν.

Στα καταληκτικά σχόλια (τα σχόλια που κάνουν τα παιδιά στο τέλος του βιωματικού) εκφράστηκε σχεδόν από όλα τα παιδιά ότι «πολλές φορές έχουμε αρνητικά συναισθήματα για ανθρώπους που δε μας έχουν κάνει κανένα κακό».

Παρ' όλα αυτά, το θέμα με το Μιχάλη συνεχίζει και θα συνεχίσει να απασχολεί τα άλλα παιδιά. Ο Μιχάλης δεν είναι πια μαζί τους, αλλά θα είναι συνέχεια στο μυαλό τους.

Οι δικές μου σκέψεις και προβληματισμοί:

Σκέφτομαι ότι βασικά κάθε παιδί της τάξης, είχε πάρει μέχρι τώρα το μήνυμα (από την οικογένειά του και το σχολείο) ότι «δεν πρέπει να διαφέρεις», ότι «η διαφορά είναι κακό πράγμα». Αυτό το αναπαράγουν.

Με ανησυχεί όμως, γιατί ξέρω ότι κατά βάση, όλοι διαφέρουμε σε μικρό η μεγάλο βαθμό.

Αν προβάλουμε κι εκτονώνουμε, περιθωριοποιώντας τους άλλους, αυτή τη βία κατά της διαφορετικότητας, στην ουσία χτυπάμε τον εαυτό μας.

Θέλω να πω, ότι κάθε παιδί, βλέποντας τη βία και την επίθεση κατά της διαφορετικότητας, είναι σαν να τη δέχεται το ίδιο. Σκέφτεται και φαντάζεται τα δικά του θέματα, τα σημεία που θεωρεί ότι διαφέρει, αυτά για τα οποία έχει μάθει να αισθάνεται άσχημα για τον εαυτό του.

Αναγκάζεται να γίνει συνένοχος στην επίθεση, ώστε να εξασφαλίσει την αποδοχή της ομάδας. Μέσα του όμως φοβάται. Η επίθεσή του είναι στην ουσία φόβος.

Ο πραγματικός εαυτός του γίνεται ο εχθρός του, η απειλή. Έρχεται σε σύγκρουση με αυτόν και μαθαίνει να τον κρύβει. Φτιάχνει έναν εαυτό ψεύτικο, λέει αυτά που θέλουν οι άλλοι να ακούν. Δε διαχειρίζεται τη διαφορετικότητά του, δεν αποδέχεται τη μοναδικότητά του.

Δεν αισθάνεται περήφανο γι’ αυτό που είναι, αλλά ένοχο.

Φοβάται.

Εγώ στεναχωριέμαι, γιατί θεωρώ ότι πολλά από τα προσωπικά προβλήματά μας πηγάζουν από τέτοια θέματα.

Αν και το πρόβλημα στην επίλυσή του είναι απλό (τα μηνύματα: «Είμαι περήφανος για τον εαυτό μου» και «Όλοι είμαστε διαφορετικοί», πιθανώς αρκούν), ακόμα δεν έχουμε δείξει την απαραίτητη ευαισθησία κι ενδιαφέρον, ούτε το θάρρος στην εκπαιδευτική κοινότητα. Δεν ασχολούμαστε με το θέμα.

Φοβόμαστε κι εμείς.

Έχουμε κρατήσει ακόμα μέσα μας ζωντανή την εικόνα του ‘Μιχάλη’ των δικών μας παιδικών χρόνων και ανησυχούμε μη βρεθούμε στη θέση του.

Για να γυρίσω στο συγκεκριμένο παράδειγμα, να προσθέσω ότι συζητώντας με τους συναδέλφους μου για τον Μιχάλη, δεν κατάφερα να μάθω πολλά πράγματα. Όλοι στο άκουσμα του ονόματός του, απλά κουνούσαν το κεφάλι τους κι έλεγαν: «Ααα, ο Μιχάλης…. Τι παιδί ήταν κι αυτό… Πάλι καλά που έφυγε.».

Ντρέπομαι ως εκπαιδευτικός που συνήθως μόνο αυτό έχουμε να προσφέρουμε…

Petros Sapountzakis

Ομοφοβικός και τρανσφοβικός εκφοβισμός στην εκπαίδευση

Της Δήμητρας Κογκίδου

16:36 | 10 Μάιος. 2014

Το φαινόμενο του ομοφοβικού και τρανσφοβικού εκφοβισμού δεν συνιστά καινοτομία των ημερών.  Το ότι σχετικά πρόσφατα άρχισε να συζητιέται στην Ελλάδα οφείλεται στο γεγονός ότι  σήμερα  υπάρχει αυξημένη ευαισθητοποίηση απέναντι σε ορισμένες μορφές εκφοβισμού που παλαιότερα  είτε δεν καταγράφονταν τόσο έντονα στο δημόσιο λόγο, είτε δεν αναγνωρίζονταν ως τέτοιες.

Δυστυχώς τα περισσότερα  περιστατικά ομοφοβικού και τρανσφοβικού εκφοβισμού στην εκπαίδευση  συχνά δεν γίνονται αντιληπτά ως τέτοια –πλην ακραίων περιπτώσεων που δημιουργούν έντονα φαινόμενα διάρρηξης των σχολικών κανόνων –και έτσι δεν δίνεται η δυνατότητα για σχεδιασμό συστηματικής δράσης τόσο στο επίπεδο της πρόληψης, όσο και της αντιμετώπισης. Σ’ αυτό συντελεί και η σχετική δυσκολία ορισμένων εκπαιδευτικών να αναγνωρίσουν και να ορίσουν ποιες συγκεκριμένες συμπεριφορές συγκροτούν ομοφοβικό εκφοβισμό καθώς ο σεξισμός έχει διαποτίσει την πρακτική των καθημερινών έμφυλων σχέσεών μας.

Ακόμα, όμως,  και στις περιπτώσεις που τα περιστατικά ομοφοβικού και τρανσφοβικού εκφοβισμού γίνονται αντιληπτά, το σχολείο ως θεσμός –με εξαίρεση ορισμένους εκπαιδευτικούς-  φαίνεται να μην ενδιαφέρεται και τόσο πολύ για το ζήτημα και δε φαίνεται ικανό –ή/και πρόθυμο- να καταπολεμήσει το φαινόμενο με την υιοθέτηση μιας αντι-ετερο-σεξιστικής πολιτικής. Με τη λογική αυτή, δίνει το μήνυμα σε μαθητές και σε μαθήτριες ότι αυτού του είδους η συμπεριφορά είναι λίγο-πολύ αποδεκτή. Γενικά φαινόμενο του ομοφοβικού και τρανσφοβικού εκφοβισμού είναι ένα παραμελημένο ζήτημα  στην εκπαιδευτική ατζέντα που μέχρι τώρα καλύπτεται από σιωπή και αμηχανία.

Ένα παράδειγμα τρανσφοβικού εκφοβισμού

Μια από τις λίγες περιπτώσεις τρανσφοβικού εκφοβισμού που έγιναν ορατές λόγω της σοβαρότητάς της ήταν της Α., μιας τρανς μαθήτριας σε ένα νυχτερινό σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Αθήνα. Παρά τις καταγγελίες του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών μαζί με την ομάδα «Ομοφοβία στην Εκπαίδευση», την προσφυγή στο Συνήγορο του Πολίτη  που στο πόρισμά του είχε δώσει θετικές κατευθυντήριες οδηγίες για τη διευθέτηση  του θέματος και τη διαμεσολάβησή του στο σχολείο, η μαθήτρια συνέχισε να δέχεται σοβαρότατες παρενοχλήσεις λόγω της ταυτότητας φύλου της και εκφοβισμό από το Διευθυντή του Λυκείου.

Παράλληλα, η μοναδική καθηγήτρια που υπoστήριξε την τρανς μαθήτρια στις ακραίες τρανσφοβικές διακρίσεις που υπέστη, πέρασε από ΕΔΕ και τέθηκε σε αργία (υπήρξε καταγγελία της Β΄ΕΛΜΕ Αθήνας για τη δίωξη της καθηγήτριας). Να σημειώσουμε σχετικά με το χειρισμό της υπόθεσης αυτής  το θετικό ρόλο του Συνήγορου του Πολίτη, τόσο για τις προτάσεις του για  το σεβασμό της ταυτότητας φύλου των τρανς ανθρώπων στο σχολικό περιβάλλον, όσο και για τις καλές πρακτικές που ακολούθησε κατά τη διαδικασία διαμεσολάβησης, σε αντίθεση με την αδιαφορία ή καλλίτερα την άρνηση της πολιτείας –μέσω του αρμόδιου υπουργείου  -να ασχοληθεί με τις διακρίσεις που αντιμετωπίζουν γενικότερα οι lgbtq μαθητές και μαθήτριες.

Το σχολείο οφείλει να διασφαλίζει ότι κανένα παιδί δεν θα υποστεί διάκριση ή/και παρενόχληση και εκφοβισμό  εξαιτίας του σεξουαλικού προσανατολισμού ή της ταυτότητας φύλου του.  

Όταν αναφερόμαστε στον ομοφοβικό και τρανσφοβικό εκφοβισμό στην εκπαίδευση δεν θα πρέπει να τον αντιμετωπίζουμε ως ένα φαινόμενο που συμβαίνει ανεξάρτητα και ερήμην της πραγματικότητας του κόσμου των ενηλίκων που προσλαμβάνουν τα παιδιά και οι έφηβοι. Ας μη ξεχνάμε ότι αυτά που συμβαίνουν στο πλαίσιο της εκπαίδευσης, επηρεάζονται από τους κυρίαρχους Λόγους περί ετεροσεξουαλικότητας και ομοφοβίας που βρίσκονται στη δημόσια σφαίρα της μαζικής κουλτούρας, της πολιτικής και της πολιτείας. Ούτε, επίσης, να τον αντιμετωπίζουμε ως ένα φαινόμενο που είναι ανεξάρτητο από το είδος της εκπαίδευσης που παρέχουμε στα παιδιά. Για παράδειγμα, σπανίζουν οι βιωματικές μέθοδοι και η συστηματική διαμόρφωση ενός κλίματος στην τάξη που θα συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας αίσθησης συλλογικότητας έτσι ώστε τα παιδιά να νοιώσουν ότι ανήκουν σε μια ομάδα και να παρεμποδισθούν ή να ακυρωθούν οποιεσδήποτε διαδικασίες περιθωριοποίησης,   στιγματισμού και εκφοβισμού.

Πάντως, ανεξάρτητα από το αν οι παράγοντες που παράγουν ή επηρεάζουν το φαινόμενο του ομοφοβικού και τρανσφοβικού εκφοβισμού  βρίσκονται μέσα ή έξω από την εκπαίδευση, το σχολείο οφείλει να διασφαλίζει ότι κανένα παιδί δεν θα υποστεί διάκριση ή/και παρενόχληση και εκφοβισμό  εξαιτίας του σεξουαλικού προσανατολισμού ή της ταυτότητας φύλου του.   Εμπειρίες παρενόχλησης ή/και διακρίσεων, εμπειρίες ή φόβος για ομοφοβικό ή τρανσφοβικό εκφοβισμό, μπορεί να έχουν  αρνητικές επιπτώσεις στους  LGBTQ νέους και νέες, τόσο σε προσωπικό επίπεδο, όσο και στο εκπαιδευτικό τους μέλλον και στις επαγγελματικές επιλογές. Οι εμπειρίες αυτές δεν προέρχονται μόνον από τους συμμαθητές /τριες αλλά και από τα άλλα μέλη του σχολείου –εκπαιδευτικούς και γονείς.  Η απώλεια της αυτοπεποίθησης, η απομόνωση, ζητήματα τακτικής φοίτησης, η έλλειψη κινήτρων ή /και συγκέντρωσης είναι μερικές από τις επιπτώσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε μειωμένη εκπαιδευτική επιτυχία ή σε εγκατάλειψη του σχολείου.

Μπορούμε να κάνουμε πολλά στην εκπαίδευση, τόσο στο επίπεδο της πρόληψης, όσο και της αντιμετώπισης, αρκεί να υπάρχουν μακρόχρονες και σωστά σχεδιασμένες παρεμβάσεις που να στηρίζονται στην κατάλληλη παιδαγωγική τεχνογνωσία. Το επισημαίνω αυτό γιατί είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τα αίτια που οδηγούν κάποια παιδιά στη χρήση βίας που προέρχεται από την ομοφοβία. 

Το σχολείο ως πολιτισμικό πλαίσιο κατασκευής έμφυλων και σεξουαλικών ταυτοτήτων

Καθώς το φύλο και η σεξουαλικότητα δεν είναι δεδομένα και αυτονόητα, το σχολείο ως θεσμός αποτελεί ένα από τα κυρίαρχα πολιτισμικά πλαίσια μέσα στο οποίο δομούνται οι έμφυλες και σεξουαλικές ταυτότητες των μαθητών/μαθητριών. Αυτό γίνεται με πολλούς τρόπους  –μέσω των αναλυτικών προγραμμάτων, της οργάνωσης και διοίκησης, του παιδαγωγικού υλικού, του κρυφού αναλυτικού προγράμματος κ.ά. Δυνητικά θα μπορούσε να είναι ένα πλαίσιο όπου διαμορφώνονται και διακινούνται πολλαπλές μορφές θηλυκότητας και ανδρισμού –αλλά δεν είναι έτσι –καθώς έχει καταγραφεί ότι ένας μεγάλος αριθμός εκπαιδευτικών πρακτικών, από εκείνες που θεωρούνται 'αυτονόητες' μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα, ενισχύουν τα έμφυλα στερεότυπα.  Το σχολείο, παρά τη συνήθη ρητορική για ελεύθερη και ολόπλευρη ανάπτυξη της υποκειμενικότητας των μαθητών/τριών, περιορίζει μαθητές και μαθήτριες σε ένα ασφυκτικό πλαίσιο, με Λόγους σεξιστικούς και  ομοφοβικούς, γεγονός που  έχει σοβαρές  επιπτώσεις σε πολλά επίπεδα. Στην πράξη, εφαρμόζεται διαφορετική πολιτική όταν κινδυνεύουν να παραβιαστούν οι κανόνες της ετεροσεξιστικής μας κοινωνίας.

Η εκπαίδευση αποτελεί, επίσης, χώρο μέσα στον οποίο ασκούνται πρακτικές σεξουαλικότητας, αν και συχνά δεν αναγνωρίζονται ως τέτοιες. Υπάρχουν χαρακτηριστικές αναφορές σε διάφορες έρευνες για το πως η ιδεολογία της ετεροσεξουαλικότητας εμπλέκεται καθημερινά σε ποικίλες σχολικές πρακτικές. Για παράδειγμα,  όταν προτρέπουμε ένα  μικρό αγόρι να μην κλαίει γιατί «οι άνδρες δεν κλαίνε» ή να γίνει «αληθινός» άνδρας, η προτροπή αυτή  εντάσσεται μέσα σε ένα ετεροσεξουαλικό αυτονόητο  που το σχολείο  επικυρώνει και παρουσιάζει ως αδιαμφισβήτητο κοινωνικό και ηθικό κανόνα. Η ετεροσεξουαλικότητα είναι παρούσα παντού, εκλαμβάνεται ως δεδομένη και «φυσική» και αυτό της δίνει εξουσία.

Συγκρότηση του ανδρισμού: Ετεροσεξουαλικότητα, ομοφοβία και μισογυνισμός

Αυτός ο Λόγος περί ετεροσεξουαλικότητας μέσα στον οποίο τα αγόρια συγκροτούν τους ανδρισμούς τους είναι άμεσα συνδεδεμένος με Λόγους περί ομοφοβίας και μισογυνισμού. Η συγκρότηση της ταυτότητας –σεξουαλικής και έμφυλης-  των παιδιών γίνεται μέσω της διαφοράς και του αποκλεισμού. Ειδικά τα αγόρια συγκροτούν τον ανδρισμό τους μέσα από ένα σύστημα στιγματισμού, το οποίο περιπολεί και αστυνομεύει κάθε τι το «μη-ανδρικό» και διαπαιδαγωγεί στον ανδρισμό  με την απειλή της ομοφοβίας  Έτσι, ο ηγεμονικός ανδρισμός –πάντα ετεροσεξουαλικός -βασίζει τη συγκρότησή του στον αποκλεισμό του «Άλλου» που σε αυτή την περίπτωση είναι η ομοφυλοφιλία η οποία καταλήγει να θεωρείται  συνώνυμο μιας θηλυκής ταυτότητας. Οι ετεροσεξουαλικές, λοιπόν, μορφές ανδρισμού θεωρούνται ως οι μόνες «κανονικές» και υγιείς, ενώ οι υπόλοιπες αυτόματα θεωρούνται «αποκλίνουσες».

Αν μια συμπεριφορά θεωρηθεί  ότι αποκλίνει από την ετεροσεξουαλικότητα, τότε  ενεργοποιείται αρνητική προδιάθεση,  συχνά προκαλείται φόβος ή/και αηδία, συναισθήματα που μπορεί να  οδηγήσουν στη βία, με συνέπεια υποκείμενα με διαφορετική ταυτότητα φύλου, ή σεξουαλικό προσανατολισμό ή και με ‘θηλυπρεπή’ συμπεριφορά σύμφωνα με τα στερεότυπα για τους έμφυλους ρόλους, να υφίστανται παρενόχληση  ή και διάφορες μορφές βίας. Για παράδειγμα, η σωματική οικειότητα μεταξύ των αγοριών, όπως φιλιά και εναγκαλισμοί σε μια συνάντηση, είναι κάτι που αποφεύγεται εξαιτίας της ομοφοβίας  και του φόβου θηλυπρέπειας.

Επίσης, άμεση είναι η διασύνδεση ομοφοβίας και μισογυνισμού.  Είναι μειωτικό για ένα αγόρι να το αποκαλέσουν ‘κορίτσι’. Από τις χειρότερες βρισιές είναι αργότερα να αποκαλέσεις έναν άνδρα «γυναικούλα» ή κάτι παρεμφερές. Αντίθετα αποτελεί θετικό το να αποκαλέσεις μια γυναίκα «αντράκι» ή ‘’παληκάρι’’ γιατί οι ανδρικές αξίες είναι ιεραρχικά ανώτερες. Ο ηγεμονικός ανδρισμός συνδέεται με την  ομοφοβία  καθώς τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά τα οποία αποδίδονται στους άνδρες ομοφυλόφιλους αναφέρονται στις γυναίκες. Η ομοφοβία, λοιπόν, αποτελεί μέσο παγίωσης της σεξουαλικότητας και του φύλου, μέσω της συκοφάντησης της θηλυκότητας και του συσχετισμού της με την ομοφυλοφιλία. Για να χαρακτηρισθεί ομοφυλοφοβικά ένα αγόρι σε  «αδερφή» ή gay αρκεί να υπερβαίνει συγκεκριμένες αξιώσεις με βάση τα έμφυλα στερεότυπα σε θέματα γλώσσας, ένδυσης, συμπεριφοράς. Π.χ, ένας ήσυχος μαθητής ή ένας μαθητής που κλαίει, ή δεν του αρέσει να παλεύει ή να παίζει  ποδόσφαιρο, ή κάνει παρέα και με κορίτσια  μπορεί να στιγματιστεί.

Ο ηγεμονικός ανδρισμός επιβάλει ταυτότητες στους «Άλλους» και τους φέρνει σε εξαιρετικά δυσχερή θέση στοχοποιώντας τους

Η  ετεροσεξουαλικότητα, ο μισογυνισμός και η ομοφοβία  δρουν στο πλαίσιο του σχολείου αφήνοντάς  ελάχιστα περιθώρια αντίδρασης  στους περισσότερους  μαθητές, μαθήτριες και στους εκπαιδευτικούς. Ένα πολύ συχνό παράδειγμα είναι ο ομοφοβικός λεκτικός εκφοβισμός μεταξύ μαθητών «Αν το κάνεις,  θα σε γ… !».  Ένας μαθητής επιχειρεί να εκφοβίσει έναν άλλο στιγματίζοντάς τον, μέσω της  υποταγής του σε παθητικό/θηλυπρεπή άνδρα, δηλαδή με τη μετατροπή του σε μη-άνδρα. Ο ηγεμονικός ανδρισμός –που είναι οπωσδήποτε  ετεροσεξουαλικός –έχει την εξουσία και  επιβάλει ταυτότητες στους Άλλους. Ο ανδρισμός δεν αποτελεί ένα αυτονόητο, αντίθετα πρέπει συνεχώς να διεκδικείται, να κατακτάται και να αποδεικνύεται -για παράδειγμα και μέσα από την ετεροσεξιστική παρενόχληση και τον ομοφοβικό και τρανσφοβικό εκφοβισμό.

Αυτό έχει ιδιαίτερες επιπτώσεις στη σχολική ζωή των μαθητών και μαθητριών  που δεν επιθυμούν την απόκτηση των κυρίαρχων ανδρικών ή γυναικείων  ταυτοτήτων ή έχουν διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό ή ταυτότητα φύλου.  Όσα αγόρια δεν έχουν μια έμφυλη «ταυτότητα» υπερ-ανδρισμού στιγματίζονται και μέσα από ομοφοβικά σχόλια γίνεται προσπάθεια συμμόρφωσης στα πρότυπα του ανδρισμού και της ετεροσεξουαλικότητας. θα πρέπει να τονιστεί εδώ ότι δεν ταυτίζονται όλα τα αγόρια με αυτές τις ηγεμονικές εκφάνσεις ανδρισμού και συνεπώς δε θα πρέπει να θεωρηθούν ως μια ομοιογενή ομάδα.
Οι ετεροσεξουαλικές προσδοκίες φέρνουν μαθητές και μαθήτριες με διαφορετικούς σεξουαλικούς προσανατολισμούς σε εξαιρετικά δυσχερή θέση.  Αγόρια  και κορίτσια που φαίνονται ή  είναι αβέβαια για την ταυτότητα φύλου τους γίνονται στόχος ομοφοβικών επιθέσεων. Καθώς ο ανδρισμός έχει μεγαλύτερη αξία στην κοινωνία,  τα αγόρια που φαίνεται να παραβαίνουν τις κανονικότητες για το φύλο τους και να  υπονομεύουν το κεντρικό αξίωμα του ανδρισμού, δηλαδή την  ετεροσεξουαλικότητα, στιγματίζονται περισσότερο.

Μια αντι–ετερο-σεξιστική πολιτική θα συμβάλει στη μείωση της ομοφοβίας και της τρανσφοβίας στο χώρο της εκπαίδευσης  αλλά και γενικότερα στην κοινωνία
Η βία, γενικά, στο χώρο του σχολείου φαίνεται ότι συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τους όρους συγκρότησης της ανδρικής ταυτότητας. Είναι σημαντικό, λοιπόν, ο παράγοντας φύλο να παίξει κεντρικό ρόλο, τόσο στη γενικότερη ενταξιακή πολιτική στην εκπαίδευση, όσο και στο σχεδιασμό  στρατηγικών για την καταπολέμησης του  εκφοβισμού στο πλαίσιο των οποίων πρέπει ρητά να περιλαμβάνεται ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η ταυτότητα φύλου και η έκφραση φύλου. Τα παραπάνω πρέπει να είναι τμήμα της εκπαίδευσης /μετεκπαίδευσης των εκπαιδευτικών ώστε να μπορούν να συζητούν και να χειρίζονται τα θέματα αυτά. Παράλληλα θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι με το θέμα φορείς θα έχουν την κατάλληλη τεχνογνωσία, τους πόρους και τις αρμοδιότητες  ώστε να διασφαλιστεί η παροχή της κατάλληλης υποστήριξης και προστασίας στα παιδιά  σε όλη τη διαδικασία. Στο επίπεδο αυτό είναι χρήσιμο να λάβουμε υπόψη καλές πρακτικές άλλων χωρών που  έχουν αξιολογηθεί θετικά στην καταπολέμηση του ομοφοβικού και τρανσφοβικού εκφοβισμού.

Κρίνεται απαραίτητο να γίνει συστηματική και πολυεπίπεδη προσπάθεια για τη δημιουργία ενός κλίματος μη ανεκτικού στην ετεροσεξιστική παρενόχληση και στον ομοφοβικό και τρανσφοβικό εκφοβισμό στην εκπαίδευση. Εκτιμώ ότι υπάρχουν πολλά εμπόδια και περιορισμοί. Οι δυσκολίες αυτής της πολιτικής δεν πηγάζουν μόνον από  αυτά που συμβαίνουν στο πλαίσιο της εκπαίδευσης, αλλά επηρεάζονται και από τους κυρίαρχους/ηγεμονικούς Λόγους. Παρά ταύτα, το σχολείο μπορεί να αποτελέσει ένα προνομιακό πεδίο παρέμβασης προς την κατεύθυνση της έμφυλης συμμετρίας και της άρσης του ετεροσεξισμού –σε συνεργασία και με άλλους θεσμούς - προς όφελος των ίδιων των υποκειμένων και γενικότερα της κοινωνίας - αρκεί να υπάρχει πολιτική βούληση για μια αντι–ετερο-σεξιστική εκπαίδευση, γιατί τεχνογνωσία υπάρχει.  Η εφαρμογή της θα συμβάλει στη μείωση της ομοφοβίας και της τρανσφοβίας –στο χώρο της εκπαίδευσης  αλλά και γενικότερα στην κοινωνία. Επισημαίνεται ότι απαραίτητο στοιχείο στη πορεία αυτή και ζήτημα άμεσης προτεραιότητας είναι η προώθηση μιας νέας αντίληψης για τον ανδρισμό - θέμα που συνδέεται άμεσα με τον ομοφοβικό και τρανσφοβικό εκφοβισμό και την ετεροσεξιστική παρενόχληση..

* Δήμητρα Κογκίδου, καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης στο ΑΠΘ

Οι άντρες που δεν είναι αρκετά άντρες

• 

• 
  

• 
  

Στις 6 Μαρτίου ήταν η παγκόσμια μέρα κατά του bullying, ή όπως έχει ατυχώς επικρατήσει στα ελληνικά «εκφοβισμού». Προσωπικά προτιμώ τη λέξη «τραμπουκισμός» / τραμπουκίζω, η οποία αποδίδει πιο πιστά το φαινόμενο στην καθομιλουμένη.

Υπάρχουν πολλά είδη τραμπουκισμού: λόγω εμφάνισης, εθνικής καταγωγής, γεωγραφικής προέλευσης, σωματικής διάπλασης, σεξουαλικού προσανατολισμού κτλ. Σήμερα θα εστιάσω ειδικά σ’ έναν που είναι από τους πιο διαδεδομένους και δυστυχώς παραβλέπεται γιατί θεωρείται απόλυτα φυσιολογικός: το τι τραβάνε τα αγόρια που δεν είναι αρκετά «αγόρια». Κι όταν λέω ότι ένα αγόρι δεν είναι αρκετά «αγόρι», δεν εννοώ ότι είναι σώνει και καλά γκέι.

Άντρες και γυναίκες δεν γεννιόμαστε - γινόμαστε, μέσα από ένα πάρα πολύ αυστηρό σύστημα ανταμοιβής και τιμωρίας. Λίγο να ξεστρατίσουμε από το τι θεωρείται σωστή και «φυσιολογική» συμπεριφορά για το φύλο μας, εισπράττουμε τεράστια πίεση να συμμορφωθούμε, να φερθούμε «φυσιολογικά», με βάση το κυρίαρχο μοντέλο. Βλέπουμε τι τρόμος πιάνει τα αγοράκια μην μπλέξουν με «κοριτσίστικες» ασχολίες, ρούχα, χρώματα ή παιχνίδια. Το ίδιο και τα περισσότερα κορίτσια με τις αγορίστικες ασχολίες, αν και σε μικρότερο βαθμό, επειδή ό,τι αφορά το ανδρικό φύλο έχει πάντα υψηλότερο κύρος, οπότε αν ένα κορίτσι είναι λίγο αγοροκόριτσο δεν χάθηκε τίποτα· αντιθέτως, αν ένα αγόρι κοριτσοφέρνει έστω και λίγο, πάει, καταστράφηκε το παιδί.

Τα παιδιά στην εφηβεία αγωνιούν ν’ αποκτήσουν ταυτότητα και να επιβεβαιωθούν στα μάτια των άλλων αλλά και στα δικά τους. Πέφτει χοντρή καζούρα (στην καλύτερη περίπτωση) ή φριχτός εξοστρακισμός έτσι και κάποιο παιδί διαφέρει πάρα πολύ από την εκάστοτε νόρμα (στη συμπεριφορά, στο ντύσιμο, στα ενδιαφέροντα, στην ομιλία κ.ο.κ).

Τα αγόρια τραβάνε πολύ μεγάλο ζόρι να αποδείξουν, στον εαυτό τους και στους άλλους, ότι είναι αρκετά άντρες· υπερβάλλουν -συχνά σε αστείο βαθμό- «αντρικές» συμπεριφορές για να πείσουν τον εαυτό τους και τον κύκλο τους ότι είναι αρκετά άντρες: φτύνουν λες και έχουν σοβαρό πρόβλημα σιελόρροιας, βρίζουν συνέχεια, κάνουν διάφορες ριψοκίνδυνες ταρζανιές, προκαλώντας το ένα το άλλο ν’ αποδείξουν τον ανδρισμό τους. Και πάντα ελλοχεύει η φριχτή ρετσινιά της «αδερφής», που σ’ εκείνη την ηλικία έχει ελάχιστη ή καθόλου σχέση με τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Σύμφωνα με έρευνες¹, ακόμη και τα ετεροφυλόφιλα αγόρια είναι αποδέκτες ομοφοβικού τραμπουκισμού, καθώς τα αγόρια κατά κόρον χρησιμοποιούν αυτόν τον τύπο ομοφοβικής κοροϊδίας και εξευτελισμού ως βασικό μέσο κοινωνικοποίησής τους. Με άλλα λόγια, δεν χρειάζεται να είσαι γκέι για να υποστείς ομοφοβικό τραμπουκισμό, καθώς η ομοφοβική λεκτική βία («αδερφάρα!», «τι πούστικο ντύσιμο είναι αυτό!» κτλ) αποτελεί κεντρικό στοιχείο της έμφυλης κοινωνικοποίησης των αγοριών, με βάση τις νόρμες για το τι καθιστά έγκυρη αρσενική συμπεριφορά και στάση ζωής. Ο ομοφοβικός τραμπουκισμός είναι κομβικό στοιχείο στη διαμόρφωση της σύγχρονης ετεροφυλοφιλικής ανδρικής ταυτότητας², και τα αγόρια τον βιώνουν πολύ οδυνηρά^3,4.

Όσα αγόρια δεν πληρούν τα κριτήρια του «αρκετά άντρα» ανήκουν σε υποδεέστερη κατηγορία στο ανήλεο χρηματιστήριο αξιών του σχολικού περιβάλλοντος. Δυστυχώς, αυτό είναι κάτι που συνεχίζει και μετά το σχολείο. Εύκολα βγαίνει η ρετσινιά της αδερφής σ’ έναν άντρα που είναι κάπως πιο ευαίσθητος. «Τον πέρασα για γκέι επειδή του αρέσει η τέχνη και τα βιβλία και δεν βλέπει ποδόσφαιρο» έχω ακούσει από κατά τα άλλα ανοιχτόμυαλες γυναίκες, που δυσπιστούν ως προς τον «ανδρισμό» αρσενικών που δεν φέρονται σαν διασταύρωση Τσακ Νόρις με Τζέιμς Μποντ.

Κακά τα ψέματα: από τη στιγμή που οι γυναίκες ακόμα παραμένουν στον πάτο της κοινωνικής τροφικής αλυσίδας, ό,τι συνδέεται με το θηλυκό στοιχείο είναι για πέταμα. Αυτά τα άκαμπτα στερεότυπα κρατάνε γερά και στους ίδιους τους ομοφυλόφιλους: Οκέι να είσαι γκέι, αλλά απ' τους ανδροπρεπείς, τους σοβαρούς, όχι από τους «παρτσακλούς», αυτούς μωρέ που… ξέρετε τώρα, αδερφίζουν. Τους θηλυπρεπείς. Αυτούς όλοι τους απεχθάνονται - δεν υπάρχει χειρότερη κατηγορία. Η βία και ο υποβιβασμός που παρατηρείται εναντίον των θηλυπρεπών ομοφυλόφιλων στα γκέι σάιτ γνωριμιών είναι άνευ προηγουμένου.

Το συγκεκριμένο είδος βίας και τραμπουκισμού στα αγγλικά ονομάζεται sissyphobia, όπου sissy σημαίνει το αγόρι που δεν είναι αρκετά άντρας. Ακόμα κι ένας από τους πρωταγωνιστές της αμερικάνικης γκέι σειράς Looking, ο Ράσελ Τόβι (γκέι και ο ίδιος και μάλιστα θύμα ομοφοβικού μαχαιρώματος στα 18 του), εύκολα υποβίβασε τους θηλυπρεπείς γκέι: «Νιώθω ότι εύκολα θα μπορούσα να είχα καταλήξει πολύ θηλυπρεπής, αν δεν είχα πάει στο σχολείο που πήγα, όπου αναγκάστηκα να σκληρύνω. Αν μου είχε δοθεί τότε η δυνατότητα να είμαι χαλαρός, να αδερφίζω, να τραγουδώ στον δρόμο, ίσως να ήμουν διαφορετικός άνθρωπος τώρα. Ευχαριστώ τον μπαμπά μου που δεν μου επέτρεψε να έχω αυτή την πορεία» δήλωσε στον Γκάρντιαν.

Πολλοί γκέι άντρες αγανακτούν με το bullying που τραβάνε τα κακόμοιρα γκέι παιδάκια στο σχολείο ή με τις ομοφοβικές επιθέσεις στον δρόμο. Μήπως, όμως, πρέπει να δούμε κι εμείς οι ίδιοι πώς ασκούμε βία στους άντρες που δεν είναι «αρκετά άντρες»;

¹ C. J. Pascoe, Dude, You’re a Fag: Masculinity and Sexuality in High School (Berkeley and Los Angeles: University of California Press, (2007).
² Michael D. Kehler, “Hallway Fears and High School Friendships: The Complications of Young Men (Re)negotiating Heterosexualized Identities,” Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education 28 (2007): 259-77· Nathaniel Levy, Sandra Cortesi, Urs Gasser, Edward Crowley, Meredith Beaton, June Casey, and Caroline Nolan, Bullying in a Networked Era: A Literature Review (Cambridge, MA: Berkman Center for Internet and Society Research Publication Series, 2012)· Pascoe, Dude, You’re a Fag· V. P. Poteat, Michael S. Kimmel, and Riki Wilchins, “The Moderating Effects of Support For Violence Beliefs on Masculine Norms, Aggression, and Homophobic Behavior During Adolescence,” Journal of Research on Adolescence 21 (2011): 434-47.
³ Crispin Thurlow, “Naming the ‘Outsider Within’: Homophobic Pejoratives and the Verbal Abuse of Lesbian, Gay and Bisexual High-School Pupils,” Journal of Adolescence 24 (2001): 25-38.
⁴ V. P. Poteat and Ian Rivers, “The Use of Homophobic Language Across Bullying Roles During Adolescence,” Journal of Applied Developmental Psychology 31 (2010): 166-72.

 Λύο Καλοβυρνά