Της Γεωργίας Λαμπάκη
29 April 2015 - 10:05 am
Sylvia Kourentzi
https://www.facebook.com/pages/OxyHall2/141439089261547?hc_location=ufi
Η εκπαίδευση αποτελεί έναν χώρο επεξεργασίας της διαφοράς και το σχολείο συγκεκριμένα ένα πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δομούνται οι έμφυλες ταυτότητες. Για την πλειοψηφία των εκπαιδευτικών και της κοινωνίας γενικότερα είναι «φυσικό» ένα κορίτσι να είναι ντυμένο στα ροζ και να παίζει με χαρακτηρισμένα ως «κοριτσίστικα» παιχνίδια όπως κούκλες, καροτσάκια, παιδικές κουζίνες μαγειρικής κ.α. Από την άλλη πλευρά είναι «φυσικό» για τα αγόρια να θέλουν να παίξουν ποδόσφαιρο, τα αγαπημένα τους παιχνίδια να είναι φιγούρες δράσης, περιπέτειας και βίας κ.α. Τι γίνεται όμως όταν τα παιδιά δεν ακολουθούν όλα αυτά που παρουσιάζονται ως «φυσικά» και «δεδομένα»; Πως αντιμετωπίζονται αυτά τα παιδιά και ποια είναι ή και πρέπει να είναι η στάση των εκπαιδευτικών σε τέτοιες περιπτώσεις; Η ομοφοβία και η τρανσφοβία στην εκπαίδευση είναι ένα θέμα που τα τελευταία χρόνια προβληματίζει αρκετά την κοινότητα που σχετίζεται άμεσα με το θέμα και όχι μόνο. Εκτός από την ομοφοβία και την τρανσφοβία που σχετίζεται με τα παιδιά υπάρχει όμως και αυτή που σχετίζεται με τις εκπαιδευτικούς και αποτελεί ένα θέμα ίσως ακόμα πιο «ταμπού» για την κοινωνία μας.
Παίρνοντας τα πράγματα από την αρχή θα προσπαθήσω να κάνω μια ανάλυση των έμφυλων διακρίσεων που επικρατούν στο χώρο της εκπαίδευσης στηριζόμενη σε εμπειρικά και όχι μόνο στοιχεία.
Το σχολείο διέπεται από ηγεμονικό ανδρισμό που επιβάλει ταυτότητες στους άλλους και συμβάλει στην κατασκευή κανονιστικής αρρενωπότητας. Μια απλή καθημερινή μέρα μαθητής α΄δημοτικού βγάζει το ροζ μολύβι του για να γράψει ορθογραφία και τα σχόλια που ακολουθούν από τους υπόλοιπους συμμαθητές του είναι τα ακόλουθα: «αααα, είσαι κορίτσι έχεις ροζ μολύβι…», «μόνο τα κορίτσια έχουν ροζ μολύβια…» κ.α. Παρατηρούμε πως τα παιδιά από την ηλικία των 6 έχουν ήδη ενσωματώσει στερεοτυπικά φίλτρα για το τι είναι κοριτσίστικο και τι αγορίστικο. Σε όλο αυτό συμβάλει προφανώς η πατριαρχική δομή της ελληνικής κοινωνίας, τα μμε κ.α. Είναι ξεκάθαρο πως εξακολουθούν να επικρατούν πολύ συγκεκριμένες ιδέες στην κοινωνία και για να μπορείς να αποτελείς μέρος της χωρίς να δημιουργείς κάποιο πρόβλημα στα πατριαρχικά ιδεώδη που επικρατούν πρέπει να τα ακολουθείς με «σύνεση» αλλιώς θα πρέπει να είσαι έτοιμη να αποτελέσεις τη μειονότητα.
Από την άλλη πλευρά έχουμε κορίτσια που τους αρέσει να παίζουν ποδόσφαιρο, να κάνουν παρέα με αγόρια, να κυλιούνται στα χώματα, να απολαμβάνουν παιχνίδια δράσης κλπ. με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζονται από την κοινωνία ως «αγοροκόριτσα». Παρατηρούμε σε γενικές γραμμές να δίνεται περισσότερο έμφαση και να επικρατεί περισσότερος φόβος για την κατασκευή της ετεροκανονιστικής αρρενωπότητας ενώ οι θηλυκές ομοκανονικές πρακτικές τουλάχιστον στα πλαίσια του σχολείου παραμένουν με κάποιο τρόπο λιγότερο «επικίνδυνες» και περισσότερο «υποφερτές». Είναι δεδομένο από εμπειρική τουλάχιστον πλευρά ότι θα σχολιαστεί περισσότερο αρνητικά ένα αγόρι που δεν ακολουθεί τα έμφυλα πρότυπα που υπαγορεύει η κοινωνία από ένα κορίτσι στη σχολική ηλικία χωρίς αυτό να σημαίνει όμως ότι δεν είναι το ίδιο σημαντικό ή δεν αποδεικνύει κάτι συγκεκριμένο αυτή η εξέλιξη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναφέρει ότι «υπάρχουν σημαντικά στοιχεία που μαρτυρούν την ύπαρξη διακρίσεων λόγω γενετήσιου προσανατολισμού στα σχολεία, με κύριο φαινόμενο τον εκφοβισμό ομοφοβικού τύπου»[1]. Μελέτες και έρευνες για την ομοφοβία, την τρανσφοβία και τις διακρίσεις σε βάρος των ΛΟΑΤ ατόμων στην εκπαίδευση στην ΕΕ έχουν δείξει πως η ομοφοβία καλά κρατεί και πως απουσιάζει από τα σχολεία τόσο από τα προγράμματα σπουδών όσο και από τη γενικότερη αγωγή η ασχολία με θέματα του γενετήσιου προσανατολισμού όπως και οι θετικές ΛΟΑΤ αναπαραστάσεις[2]. Επισημαίνεται επίσης πως οι εκπαιδευτικοί δεν διαθέτουν τις απαραίτητες γνώσεις και τα μέσα για να συμβάλλουν ενεργά στην αντιμετώπιση προβληματικών καταστάσεων[3].
Εκτός όμως από την ομοφοβία και την τρανσφοβία στην εκπαίδευση που σχετίζεται με τα παιδιά υπάρχει ένα άλλο κομμάτι που αφορά τους εκπαιδευτικούς. Φυσικά το ίδιο μπορεί να ισχύει σε πολλά ή και όλα τα επαγγέλματα αλλά συγκεκριμένα αν επιθυμούμε να κάνουμε παρεμβάσεις πάνω σε αυτό το θέμα ώστε να αποφευχθούν περιστατικά βίας αλλά και να υπάρχει σεβασμός στη διαφορετικότητα ταυτόχρονα θα πρέπει να αναγνωρίσουμε πως υπάρχουν πολλές εκπαιδευτικοί οι οποίες μπορεί να δέχονται κάτι αντίστοιχο με αυτό όπως και τα παιδιά.
Εκπαιδευτικός ομοφυλόφιλος σε σχολείο της ελληνικής περιφέρειας ή και στις μεγαλουπόλεις. Πόσο εύκολο μπορεί να είναι να είσαι ελεύθερος με την ταυτότητα σου και τη ζωή σου; Πόσο εύκολο είναι να κυκλοφορείς με τη σχέση σου και να μην την κρύβεις; Πόσο εύκολο είναι όταν οι συνάδελφοι σου οδηγούνται σε απαράδεκτους χαρακτηρισμούς παιδιών αλλά και ανθρώπων που έχουν μια κάποια υποψία για την ομοφυλοφιλική τους ταυτότητα και το συζητούν περιγελώντας και πετώντας ατάκες όπως «ε όχι τώρα να μου έρθει και γκέι δάσκαλος εδώ..», «ας κάνουν ό,τι θέλουν στη ζωή τους αλλά όχι μπροστά σε κόσμο και στα παιδιά…», «ο Γιωργάκης το πάει το γράμμα, κουνιστός, κουνιστός, να τον χαίρεται η μάνα του…» να έχεις ψυχραιμία και να απαντάς με επιχειρήματα; Η ελληνική κοινωνία και πιο συγκεκριμένα η ελληνική σχολική κοινότητα είναι συντηρητική και στερεοτυπική στην πλειοψηφία της, αν και μπορούμε να πούμε ότι χρόνο με το χρόνο και προσπάθεια στην προσπάθεια σημειώνεται πρόοδος. Όλες όσες προσπαθούμε να αντιδράσουμε σε όλα αυτά, που δε μπαίνουμε σε καλούπια που ορίζουν συγκεκριμένες ταυτότητες, που θέλουμε να ξεπεράσουμε την καταπίεση και να βιώσουμε ελεύθερα την ύπαρξη μας, αποδομώντας έννοιες, θεωρίες και πράξεις, αποτελούμε την ντροπή του έθνους, είμαστε οι «ανώμαλες».
Είτε χαρακτηρίζεις τον εαυτό σου με ομοφολυφολική, queer ή οποιαδήποτε άλλη ταυτότητα είτε απλά αποτελείς έναν άνθρωπο που πιστεύει στην ύπαρξη και στο σεβασμό της διαφορετικότητας, καταστάσεις όπως οι παραπάνω στον σχολικό χώρο σου δημιουργούν ταραχή, πίεση και αν είσαι «δυνατός» χαρακτήρας και έτοιμος να επιχειρηματολογήσεις σύγκρουση και ρήξη. Το να κρύβεις την ταυτότητα σου, ένα μέρος της εαυτής σου αποτελεί μια επίπονη διαδικασία με βαθιά ψυχολογική πίεση όχι μόνο στα πλαίσια της επαγγελματικής σου ζωής αλλά γενικότερα. Συγκεκριμένα όμως και για να επανέρθω στην σχολική κοινότητα η κρυψίνοια αυτή δεν είναι μόνο ψυχοφθόρα αλλά αναρωτιέμαι και πως μπορεί να ξεπεραστεί. Έρευνα στην Αμερική από την Δρ Wright που περιελάμβανε συνεντεύξεις με περισσότερους από 350 καθηγητές και διευθυντές σχολείων για το πώς θα αντιμετωπίσουν περιστατικά ομοφοβίας στο σχολείο έδειξε ότι οι περισσότεροι φοβούνται είτε να αναφέρουν οτιδήποτε περί του σεξουαλικού τους προσανατολισμού είτε παρεμβαίνουν σπάνια όταν προκύπτουν ομοφοβικά περιστατικά στο σχολείο επειδή φοβούνται μην χάσουν τη δουλειά τους[4]. Σε μια άλλη έρευνα που υλοποιήθηκε στο εξωτερικό με επτά γκέι άνδρες εκπαιδευτικούς σε σχολεία ιδιωτικά και δημοσία, ηλικίας 26 με 54 και με έναν μόνο συμμετέχοντα να παρουσιάζεται ως ανοιχτά γκέι σε συναδέλφους και μαθητές αναφέρεται ότι συνολικά, οι γκέι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν αντιλαμβάνονται εγκάρδιες σχέσεις με τους συναδέλφους, όπου ο επαγγελματισμός και η ομαδική εργασία, σε συνδυασμό με την προστασία της ιδιωτικής τους ζωής και τη διακριτικότητα, έχουν γίνει ο κανόνας στο σχολείο. Σπάνια χαρακτήρισαν τη σχέση με τους συναδέλφους ως κακή ή, αντίθετα, αναφέρονται σε συναδέλφους του ως φίλους. Επίσης, η έρευνα έδειξε ότι οι ομοφυλόφιλοι δάσκαλοι νοιάζονται βαθιά για τους μαθητές τους οποίους αντιλαμβάνονται ως γκέι και ότι, παρά τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν, προσπαθούν να δείξουν ενδιαφέρον σε αυτά τα παιδιά. Επίσης, επισημαίνεται ότι οι αλληλεπιδράσεις που βιώνουν με τους μαθητές τους ή τους συναδέλφους τους είναι ποικίλες, θυμίζοντας σε όλους μας ότι δεν υπάρχει κατάσταση ή σχέση που να είναι το ίδιο. Κάθε μέρα και κάθε σχέση βασίζεται σε μια σειρά από παράγοντες που οι ομοφυλόφιλοι εκπαιδευτικοί πρέπει να διαπραγματεύονται σε καθημερινή βάση[5]. Όπως αναφέρει ο κ. Πολίτης «Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί αποτελούν σημαντικούς πολιτισμικούς χώρους, μέσα στους οποίους κατασκευάζονται, αναπαράγονται και βιώνονται νοήματα και πρακτικές που αφορούν τη σεξουαλικότητα και το φύλο μέσω των αναλυτικών προγραμμάτων, των σχολικών εγχειριδίων και του παραπρογράμματος, οι γνώσεις, αλλά, πολύ περισσότερο, οι στάσεις των μελλοντικών εκπαιδευτικών γύρω από το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας ανδρών και γυναικών φαίνεται να είναι καθοριστικές, καθώς αναμένεται να επηρεάσουν την ενασχόληση ή μη με αυτά τα θέματα αλλά και τον τρόπο προσέγγισής τους»[6].
Πόσο εύκολο είναι να γνωρίζουν οι γονείς των μαθητριών για την ομοφυλοφιλική σου ταυτότητα και να το αποδεχτούν χωρίς κανένα πρόβλημα και χωρίς σκέψεις όπως «και αν κάνουν κακό στα παιδιά μας;» γιατί σε μεγάλο μέρος ημιμαθών, ρατσιστών και ομοφοβικών ανθρώπων ομοφυλοφιλία μπορεί να σημαίνει ότι θα κάνεις κακό στα παιδιά τους ή θα τα νουθετήσεις ώστε να γίνουν και αυτά ομοφυλόφιλα. Πώς να ζητήσεις παρεμβάσεις εκπαιδευτικών πάνω σε θέματα εκφοβισμού για το φύλο και τη σεξουαλικότητα όταν οι ίδιοι έχουν συγκεκριμένη ομοφοβική και τρανσφοβική άποψη; Ακόμα και εκπαιδευτικοί που θέλουν να παρέμβουν θα σκεφτούν το πλαίσιο εργασίας και την κοινωνίας όπου εργάζονται και ζουν όπως τον τόπο, τους γονείς, τους συναδέλφους, την διευθύντρια κ.α. Γιατί ενώ διαβάζεις παραμύθια με τα παιδιά σου στην τάξη και ενώ πλέον υπάρχει ελληνική λογοτεχνική έκδοση που αναφέρεται σε μη ετεροκανονικές και ΛΟΑΤ οικογένειες (Τα δυο μικρά αβγά, της νηπιαγωγού Στέλλας Μπελιά) ακόμα δεν το έχεις διαβάσει μέσα στην τάξη σου; Τι πρέπει να γίνει λοιπόν ώστε να ξεπεραστούν τα εμπόδια, τα «όρια» που η πατριαρχική και ρατσιστική κοινωνία μας επιβάλει; Τι πρέπει να γίνει ώστε οι εκπαιδευτικοί είτε βιώνουν μια ομόφυλη ταυτότητα είτε όχι να είναι ελεύθεροι να την εκφράσουν και να είναι και ελεύθεροι να βοηθήσουν τα παιδιά που εκφοβίζονται μαζί τους;
Κατά την προσωπική μου άποψη, οι αλλαγές που πρέπει να γίνουν είναι ριζικές και αφορούν όλο το πολιτικό σύστημα, το σχολικό, τις συνειδήσεις και τις απόψεις των ανθρώπων. Άλλωστε το εκπαιδευτικό σύστημα, η ομοφοβία και η τρανσφοβία που επικρατεί σε αυτό δεν μπορούν να εξαφανιστούν δια μαγείας αν δεν αλλάξει όλο το σαθρό σύστημα που το διέπει.
Κάποιες προσωπικές προτάσεις:
- Περισσότερα μαθήματα που αφορούν το φύλο και τη σεξουαλικότητα σε παιδαγωγικές, καθηγητικές και όχι μόνο σχολές.
- Τοποθέτηση ανθρώπων σε ανώτερες θέσεις της σχολικής κοινότητας (π.χ. σύμβουλοι, διευθυντριών εκπαιδεύσεως και σχολικών μονάδων) όχι μόνο με κριτήριο κάποιο διδακτορικό αλλά και με βάση τις απόψεις τους σε θέματα σχετικά με το φύλο και τη σεξουαλικότητα. Παροχή αντικειμενικών πληροφοριών σχετικά με το σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου στα αναλυτικά προγράμματα και το εκπαιδευτικό υλικό αλλά και την παροχή στους μαθητές των απαραίτητων πληροφοριών, προστασίας και στήριξης ώστε να τους διευκολύνουν να ζήσουν σε αρμονία με τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό.
- Μάθημα και παρεμβάσεις στα σχολεία στα πλαίσια της ευέλικτης ζώνης που σχετίζονται με το φύλο και τη σεξουαλικότητα με έναν κατανοητό τρόπο και μέσα από παιγνιώδεις δραστηριότητες (ήδη στο εξωτερικό κυκλοφορούν οδηγοί οι οποίοι θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση μέχρι να δημιουργηθεί κάποιος ελληνικός).
- Συνεχείς επιμορφώσεις και συζητήσεις μεταξύ των εκπαιδευτικών (όπως πραγματοποιούνται στην Κύπρο μέσω της εκστρατείας, Ασπίδα κατά της Ομοφοβίας στην Εκπαίδευση, http://www.shield-edu.org/ ).
Για να ελευθερωθούμε από τα δεσμά της πατριαρχικής και στερεοτυπικής κοινωνίας, για να μην έχουμε άλλα θύματα ομοφοβικών και τρανσφοβικών επιθέσεων, για να μην έχουμε τα αποτελέσματα της απόλυσης εκπαιδευτικών (βλέπετε πρόσφατο περιστατικό στη Ρωσία με την απόλυση εκπαιδευτικού) και της γενικότερης διαπόμπευσης ανθρώπων, προσωπικοτήτων, σωμάτων και μυαλών ας πάμε ένα βήμα μπροστά και ας αλλάξουμε συνειδήσεις όχι μόνο στη θεωρία αλλά και στην πράξη.
**Σημείωση: Κατά τη διάρκεια του κειμένου εναλλάσσονται μια το αρσενικό μια το θηλυκό γένος, για παράδειγμα, 'οι μαθήτριες', 'οι ομοφυλόφιλοι' κ.λπ. Η χρήση αυτή δεν είναι τυχαία αλλά συνειδητή και γίνεται με στόχο να 'σπάσει' η νόρμα που επιβάλλεται μέσω της γλώσσας, όπου το αρσενικό γένος είναι κυρίαρχο. Έτσι, με τον όρο 'μαθήτριες' δεν αναφέρομαι αποκλειστικά στα κορίτσια, όπως με τον όρο 'ομοφυλόφιλοι' δεν αναφέρομαι αποκλειστικά στους άνδρες ομοφυλόφιλους, αλλά στο γενικότερο σύνολο.
*Η Λαμπάκη Γεωργία είναι Εκπαιδευτικός Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, Msc στις πολυπολιτισμικές σπουδές στην Εκπαίδευση
[1] Βλ. έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής που συνοδεύει την πρόταση οδηγίας του Συμβουλίου για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης των προσώπων ανεξαρτήτως θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού. SEC(2008) 2180, 2.7.2008, σ. 18.
[2] European Union Agency for Fundamental Rights (FRA) (2008). Homophobia and Discrimination on Grounds of Sexual Orientation and Gender Identity in the EU Member States – Part II: The Social Situation. Retrieved fromhttp://www.fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/FRAhdgso_report-part2_en...
[3] European Union Agency for Fundamental Rights (FRA) (2008). Homophobia and Discrimination on Grounds of Sexual Orientation and Gender Identity in the EU Member States – Part II: The Social Situation. Retrieved fromhttp://www.fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/FRAhdgso_report-part2_en...
[5] J.B. Mayo Jr.(2008). Gay Teachers' Negotiated Interactions with Their Students and (Straight) Colleagues. The High School Journal , Volume 92, Number 1, pp. 1-10 | 10.1353/hsj.0.0007
[6] Πολίτης, Φώτης (2006). Οι ανδρικές ταυτότητες στο σχολείο: ετεροσεξουαλικότητα, ομοφυλοφοβία και μισογυνισμός. Αθήνα: εκδ. Επίκεντρο.
