''Αυτό το παιδί είναι μαθητής σου''

Η Έλενα Βασιλείου και η Παναγιώτα Σώσειλου σκιαγραφούν το φαινόμενο της ομοφοβίας στην εκπαίδευση

         
Η ποιοτική έρευνα «Σκιαγράφηση του φαινομένου της ομοφοβίας στην  εκπαίδευση» έγινε στην Κύπρο με την μορφή ομάδων εστίασης (focus group) και αποτέλεσε μια από τις δράσεις της εκστρατείας  «ΑΣΠΙΔΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΟΜΟΦΟΒΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ».

Πραγματοποιήθηκαν δύο ομάδες εστίασης, μια ομάδα με εκπαιδευτικούς προδημοτικής και δημοτικής εκπαίδευσης (11 άτομα, γυναίκες, μέσος όρος ηλικίας 35.77) και μια ομάδα με εκπαιδευτικούς μέσης (12 άτομα, 2 άνδρες και 10 γυναίκες, μέσος όρος ηλικίας 39.36 ). Στις δυο ομάδες συμμετείχαν επίσης και εκπαιδευτικοί ψυχολόγοι. Οι συμμετέχοντες στις ομάδες εστίασης επιλέγηκαν τυχαία από τον κατάλογο των συμμετεχόντων στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της εκστρατείας.

Πριν ξεκινήσουμε με την ανάλυση των αποτελεσμάτων είναι σημαντικό να δούμε λίγο το κυρίαρχο πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η έρευνα:
•Η Κύπρος και η Ελλάδα συμφώνα με το ευρωβαρόμετρο του 2008 είναι από τις πρώτες χώρες στις διακρίσεις στην βάση του σεξουαλικού προσανατολισμού
•Ένα σύστημα αξίων τιμής και ντροπής δομεί την κυπριακή κοινωνία μέσα στο οποίο ο ετερόφυλος γάμος και η ετερόφυλη οικογένεια έχουν κυρίαρχη σημασία.
•Η ετεροκανονικότητα δηλαδη η αντίληψη ότι η ετεροφυλοφιλία είναι ο μοναδικός «φυσιολογικός» σεξουαλικός προσανατολισμός είναι επίσης κυρίαρχη στην Κύπρο
•Την ίδια στιγμή οι άντρες θεσπίζουν την ταυτότητα τους αποστρεφόμενοι τα γυναικεία τους χαρακτηριστικά
•Η Εκκλησιά της Κύπρου έχει τεράστια επιρροή τόσο στο εκπαιδευτικό σύστημα όσο και στην κοινωνία και αρθρώνει κατά καιρούς ομοφοβικούς λόγους.
Αυτή η έρευνα αποτελεί μια συνέχεια της έρευνας «Σεξουαλικός Προσανατολισµός στην Κύπρο: Χαρτογράφηση του Κοινωνικοπολιτικού Κλίµατος, Εµπειριών και Αναγκών» (Καψού ,Χριστοφή&Επαμεινώνδα, 2011). Στην έρευνα αυτή το ηλικιακό φάσμα ήταν από 17 ετών και άνω. Αυτά τα δεδομένα θα προσθέσουν στην σκιαγράφηση του φαινομένου της ομοφοβίας σε μικρότερες ηλικίες.

Τα στερεότυπα των φυλών ξεκινούν να παρεμβαίνουν με την είσοδο του παιδιού στο νηπιαγωγείο, όπως ανέφεραν οι συμμετέχοντες όποιο αγόρι δεν παίζει μπάλα «έννεν αγόρι σύμφωνα με τα πρότυπα της κοινωνίας μας», ή ακόμη ότι «το μπαλέτο εν αποκλειστικά για κορίτσια… αν πάει το αγόρι, γίνεται πούστης…». Εκφράσεις όπως «μην κάνεις όπως την κορούδα» παραπέμπουν σε μια ξεκάθαρη ηγεμονία του αντρικού φύλου. Όποια αγόρια ξεπερνούν τη γραμμή αντιμετωπίζονται με οίκτο, ντροπή και αποτροπιασμό.  Όσον αφορά τα κορίτσια/γυναίκες, παρόλο που ο διαχωρισμός του κοινωνικού φύλου τις τοποθετεί ιεραρχικά σε κατώτερο επίπεδο, η μετάβαση στο «άλλο» κοινωνικό φύλο περνά κυρίως απαρατήρητη ή θεωρείται γενικά αποδεκτή «τα αγοροκόριτσα θαυμάζουν τα τζιαι τα αγόρια, ειδικά άμα ξέρουν τζιαι ποδόσφαιρο», επίσης «έν αγοροκόριτσο το κορίτσι ενώ είναι gayτο αγόρι». Είναι αξιοσημείωτο ότι οι αναφορές σε ομοφοβία προς κορίτσια/ έφηβες/ γυναίκες είναι πολύ λίγες στα δεδομένα που συλλέχθηκαν.

Ο ομοφοβικός λόγος στην εκπαίδευση είναι πολύ διαδεδομένος σε όλα τα εμπλεκόμενα άτομα (εκπαιδευτικούς, μαθητές, γονείς) τόσο στο δημοτικό όσο και στο γυμνάσιο/λύκειο. Καθηγήτρια ανέφερε ότι την ώρα της εφημερίας της στην αυλή του σχολείου κάποιοι μαθητές απευθυνόμενη σε άλλο μαθητή τού φώναζαν «πούστη» και του πετούσαν μπουκάλια. Εκπαιδευτικός ανέφερε επίσης ότι οι μαθητές χρησιμοποιούν την λέξη gay για οτιδήποτε αρνητικό θέλουν να δηλώσουν.

Αυτολογοκρισία: oι συμμετέχοντες καθώς εξελισσοταν η διαδικασία των ομάδων εστίασης φανερώνουν μια δυστοκία να μιλήσουν για την ομοφυλοφιλία αλλά και για την σεξουαλικότητα. Αυτό εξηγείται από το ότι στην Κύπρο η δημόσια έκφραση του ερωτικού λόγου άρχισε να λογοκρίνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα και να υποχωρεί μετά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου και οι ανώτερες τάξεις ανέλαβαν ρόλο «διαπαιδαγωγού / φορέα πειθαρχίας» για τα λαϊκά στρώματα(Κατσιαουνής 1996). Έτσι οι συμμετέχοντες ανέφεραν τα ακόλουθα: «Ήταν... αποκαλούσαν τον τζίνο που σου είπα, «ολίγον τί» ή « Όι, εννοούν τη λέξη τζίνη». Στην προκειμένη περίπτωση οι συμμετέχοντες δυσκολεύονται να αναφέρουν ξεκάθαρα ότι κάποιοι μαθητές αποκαλούσαν άλλο μαθητή ομοφυλόφιλο.

Οι αφηγήσεις των συμμετεχόντων μας οδηγούν σε  δυο ειδών ομοφοβικων στάσεων. Αυτές που παρατηρούν οι συμμετέχοντες όταν υιοθετούν ένα ρολό κριτή-παρατηρητη απέναντι στην κοινωνία και αυτές που εκφράζουν οι ίδιοι μέσα από τα λεγόμενα τους. Στην κατηγορία «κοινωνικός αποκλεισμός, αποτροπιασμός, χλευασμός» αναφέρονται στάσεις και απόψεις όπως : «αν διαπιστώσεις ότι ένας είναι gay, σταματάς να τον κάμνεις παρέα πλέον». (Γυναίκα 43 ετών, αναφερόμενη στις ομοφοβικές στάσεις άλλων). Απλά έτυχε μου κάποια φορά να δω μαθητές, ..[ ]…να κάμνουν κάποιες θηλυπρεπείς συμπεριφορές ο ένας με τον άλλο τζιαι ο λόγος που το εκάμναν ήταν για να βλέπουν οι γύρω τους τζιαι να γελούν. Δηλαδή, ας πούμε, εθεωρούσαν ότι τζίνη η συμπεριφορά εν για γέλιο ή για να κοροϊδεύουν...»  (Γυναίκα 27 ετών) .

Υπάρχει επίσης μια άλλη κατηγορία ομοφοβικών στάσεων που αντιμετωπίζει την ομοφυλοφιλία ως  ασθένεια/διαταραχή.  Όπως αναφέρει εκπαιδευτικός «Εντάξει. Εγώ νομίζω ότι ένα άτομο Β’ Γυμνασίου, για να εκδηλώνει τούτο το πράμα στη Β’ Γυμνασίου, 12-13 χρονών, έσιει πολλά άλλα πράματα πίσω... άλλα θέματα. Εν εκδηλώνεται κάποιος 12-13 χρονών έτσι».

Τα περιστατικά ομοφοβικού εκφοβισμού ξεκινούν από το δημοτικό με λεκτική βία και αποκλεισμό από τα παιχνίδια. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει εκπαιδευτικός «… τζιαι τελικά εφκήκε τούτο το παιδάκι ότι απομονώνουν το, μένει μόνο του, κοροϊδεύουν το, στέλνουν σημειώματα μέσα στην τάξη «είσαι gay», λεν το ένα - λεν το άλλο, «κουνιέσαι»… μέχρι σε σημείο που το παιδάκι θέλει να αλλάξει σχολείο…». Στο γυμνάσιο αναφέρονται επίσης περιστατικά γελιοποίησης και κοροϊδίας καθώς και σωματικής βίας.   Αναφέρθηκε επίσης περιστατικό σεξουαλικής κακοποίησης απέναντι σε ομοφυλόφιλο μαθητή.

Η γυναικεία ομοφυλοφιλία μέσα σε μια πατριαρχική κοινωνία όπως την κυπριακή έχει πολύ λίγο χώρο, όσο λίγο χώρο έχει και γενικά η σεξουαλικότητα της γυναίκας. Στα δεδομένα μας η γυναικεία ομοφυλοφιλία παρουσιάζεται κρυμμένη ή και αόρατη. Δεν γίνεται από τους συμμετέχοντες καμιά αναφορά για ΛΟΑΤ γυναίκα εκπαιδευτικό και δεν είναι αναγνωρίζουν τις ερωτικές προτάσεις μαθήτριας προς εκπαιδευτικό θεωρώντας τις απλώς εκδηλώσεις αγάπης. Οι συμμετέχοντες αναφέρουν περιστατικά όπου κορίτσια εκφράζονται «πιθανώς» ερωτικά προς άλλες κοπέλες αλλά «δεν είναι και σίγουρο». Αυτό αντανακλά και την αντίληψη της γυναικείας σεξουαλικότητας ως «απούσα».

Από την έρευνα φάνηκε επίσης ότι οι ΛΟΑΤ εκπαιδευτικοί στην Κύπρο αποκρύβουν τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό και υιοθετούν πλαστές ταυτότητες. Είναι ενδεικτικά τα λόγια μιας γυναικάς εκπαιδευτικού:  «Εγώ έχω φίλο δάσκαλο ο οποίος είναι gay και το κρύβει με νύχια και με δόντια για να μη μαθευτεί πουθενά ότι είναι gay».

Ποιοι όμως είναι οι λόγοι που οδηγούν στην ύπαρξη τόσο έντονης ομοφοβίας στην εκπαίδευση; Το ταμπού της σεξουαλικότητας  επηρεάζει τους εκπαιδευτικούς που αναφέρουν: «θεωρείται ταμπού να μιλήσουμε για τη σεξουαλικότητα. Ειδικά στο δημοτικό, εν μιλούμε». Επίσης οι εκπαιδευτικοί  προσπαθούν να κρύβουν κάτω από το χαλί, τα προβλήματα γιατί νομίζουν ότι αν υπάρξει ένα τέτοιο φαινόμενο στο σχολείο, εκτίθεται το σχολείο. Οι μαθητές από την άλλη δεν είναι καθόλου ενημερωμένοι, δεν γνωρίζουν τα ατομικά δικαιώματα τους σε σχέση με τον σεξουαλικό προσανατολισμό και έτσι δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν την ομοφοβία των άλλων.

Παράλληλα σημαντική αιτία για την ομοφοβία είναι τα στερεότυπα των ιδίων των εκπαιδευτικών, όπως λέει εκπαιδευτικός:   «οι εκπαιδευτικοί εμεγαλώσαμε σε μια κοινωνια πιο κλειστή. Άρα ερχόμαστε τζιαι φέρνουμε μέσα στην εκπαίδευση τις δικές μας αντιλήψεις, τα δικά μας στερεότυπα. Άρα εν ένας παράγοντας ο οποίος επηρεάζει τον τρόπο που συμπεριφερόμαστε στα μωρά». Επιπρόσθετα πολύ σημαντική είναι και η επίδραση των γονέων στο εκπαιδευτικό σύστημα και στους εκπαιδευτικούς που φαίνεται να γίνεται σε δυο επίπεδα. Σ ένα πραγματικό επίπεδο στο οποίο οι γονείς παρεμβαίνουν και ζητούν να έχουν τον έλεγχο στο τι διδάσκονται τα παιδιά τους και σε ένα δεύτερο επίπεδο -φαντασιακό θα λέγαμε- στο όποιο όπως αφηγείται εκπαιδευτικός: ««εννα σκεφτεί εκατό φορές (ο δάσκαλος) να το πει μέσα στην τάξη διότι εννα σκεφτεί πώς εννα αντιδράσουν οι γονείς».

Υπάρχουν όμως και οι βαθύτερες αιτίες  που οδηγούν στην ομοφοβία. Οι Κύπριοι εκπαιδευτικοί αναφέρουν ότι η εκπαίδευση βασίζεται στην ελληνικότητα και στον ορθόδοξο χριστιανισμό γεγονός που δυσκολεύει τον οποιοδήποτε διάλογο σχετικά με τα ΛΟΑΤ ζητήματα. Όπως αναφέρουν και άλλοι ερευνητές (Φελλας 2010) η ομοφοβια στην κυπριακή κοινωνία είναι στενά συνδεδεμένη με την ελληνοκυπριακή ταυτότητα. Παράλληλα υπάρχει μια σχέσης αιτίας-αιτιατού ανάμεσα στην ομοφυλοφιλία και την ψυχική ασθένεια. Εκπαιδευτικός αναφέρει για μαθητή  ότι «τον πήγαν οι γονείς του στον ψυχολόγο, 16 χρονών, για να τον αλλάξουν». Επίσης ο γάμος και οι οικογένεια θεωρούνται σημαντικοί θεσμοί και οι εκπαιδευτικοί τονίζουν ότι η εξουσία του πατέρα δεν αφήνει χώρο για ένα άλλο σεξουαλικό προσανατολισμό από τον ετεροφυλόφιλο.

Πολύ χαρακτηριστικά είναι τα ακόλουθα λόγια «Τζιαι δυστυχώς τα πλείστα συναισθήματα ενοχής προέρχονται από τί θα πουν οι γονείς... δεν θα πουν οι φίλοι... Ενώ οι γονείς, ειδικά ο πατέρας, ο οποίος είναι πολύ δύσκολο ειδικά στην Κύπρο, [...] να πεις στον πατέρα «Παπά, ξέρεις κάτι...; Είμαι ομοφυλόφιλος». Το γενικότερο ομοφοβικό κλίμα δυσκολεύει και από το ότι στην Κύπρο η παρέκκλιση από την «κανονικότητα» περιθωριοποιείται. Όπως αναφέρουν οι συμμετέχοντες οτιδήποτε είναι διαφορετικό στην Κύπρο απομονώνεται είτε είναι η καταγωγή, είτε η σεξουαλικότητα. Τέλος η ομοφοβία είναι και μια μορφή άμυνας αφού γίνεται μια  απόδοση/προβολή  στους άλλους σκέψεων, συναισθημάτων και επιθυμιών που το άτομο αρνείται ή παραγνωρίζει στον εαυτό του»

Σύμφωνα με τον Φουκώ κάθε άσκηση εξουσίας προκαλεί και μια αντίδραση σε αυτήν σύμφωνα με την οποία δημιουργείται και ένας άλλος λόγος έναντι στον κυρίαρχο λόγο. Έτσι υπήρχαν εκπαιδευτικοί που ανάφεραν ότι:  «…εγώ προσωπικά εάν του παιδιού μου ο δάσκαλος εννα εν gay, για μένα το πιο σημαντικό είναι να εν καλός δάσκαλος τζιαι όι ότι κάμνει στο σπίτι του, στο κρεβάτι του…». Παράλληλα άλλη εκπαιδευτικός αναφέρεται στην ενδυνάμωση των μαθητών που δέχονται ομοφοβικο εκφοβισμό και σημειώνει: «Ναι, εν τούτο που του είπα: «Δεν επιτρέπεται και δε θα επιτρέψεις σε κανένα ούτε να σε φοβίσει, ούτε να σε κοροϊδέψει...»


Συνοπτικά συμπεράσματα
*      Η ομοφοβία είναι εμφανής μέσα από τη χρήση της γλώσσας στο σχολικό σύστημα καθώς και μέσα από περιστατικά ομοφοβικού εκφοβισμού.
*      Εντοπίστηκαν ξεκάθαρα ομοφοβικές στάσεις ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς, τους μαθητές και τους γονείς.
*      Υπάρχει αρκετή άγνοια γύρω από θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού στα σχολεία και οι συμμετέχοντες δηλώνουν αδυναμία να αντιμετωπίσουν θέματα σεξουαλικότητας που προκύπτουν στο σχολικό χώρο.
*      Η μη εμφανής αναφορά στους ΛΟΑΤ εκπαιδευτικούς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πολύ πιθανόν οι ΛΟΑΤ εκπαιδευτικοί να αποκρύβουν τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό στο χώρο εργασίας.
*      Οι εκπαιδευτικοί ανησυχούν για την αντίδραση των γονιών στα σεξουαλικά ζητήματα ή ζητήματα έκφρασης του κοινωνικού φύλου.

Συστάσεις
*      Επιτακτική  ανάγκη για ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και επιμόρφωση όλων των φορέων σε θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού
*      Ανάγκη για διαμόρφωση και υιοθέτηση ξεκάθαρης πολιτικής στο θέμα της ομοφοβίας και του ομοφοβικού εκφοβισμού από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού
*      Επίσης συστήνεται όπως η συστηματική και υποχρεωτική Περιεκτική Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης να περιλαμβάνει τα θέματα του σεξουαλικού προσανατολισμού με στόχο την διάλυση των μύθων και την άρση των προκαταλήψεων.


Συντονιστής εκστρατείας:
Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου
Έρευνα:
Παναγιώτα Σώσειλου
Έλενα Βασιλείου
Επιστημονική Σύμβουλος:
Μαργαρίτα Καψού