Το θανατάδικο — Ένα οικογενειακό τραγικόμικ της Άλισον Μπέχντελ

της Ιωάννας Μεϊτάνη

Το βιβλίο Το θανατάδικο — Ένα οικογενειακό τραγικόμικ της Άλισον Μπέχντελ, σε μετάφραση Κατερίνας Κατέλλη, εκδόσεις γράμματα 2009, είναι από πολλές απόψεις ένα βιβλίο περιθωριακό: η κατάταξή του ως βιβλίου ξενίζει, γιατί πρόκειται για graphic novel, είδος που από τους περισσότερους δεν θεωρείται ούτε βιβλίο ούτε λογοτεχνία. Μέσα στον κόσμο των graphic novels, το Θανατάδικο είναι επίσης στο περιθώριο, γιατί είναι περισσότερο απομνημονεύματα ή αυτοβιογραφία παρά μυθιστόρημα (η ίδια η συγγραφέας προτιμά να το αποκαλεί graphic memoir). Τέλος, και κυρίως, το Θανατάδικο είναι γραμμένο από μια λεσβία συγγραφέα και εξιστορεί τα παιδικά της χρόνια κοντά στον κρυφογκέι (ή αμφισεξουαλικό) πατέρα της. Είναι ταυτόχρονα η καταγραφή μιας συνειδητοποίησης και η κατάθεση μιας συνειδητότητας, με μια αλήθεια που σπάνια τη συναντάμε, ακόμη και στις αυτοβιογραφίες.

Η Άλισον Μπέχντελ άρχισε να κάνει κόμιξ τη δεκαετία του ’80, ως νεαρή και συνειδητοποιημένη λεσβία. Έγινε γνωστή στις ΗΠΑ κυρίως με τα στριπ Dykes To Watch Out For, που τα έδινε σε εφημερίδες και περιοδικά. Το σκίτσο της είναι ρεαλιστικό και εξαντλητικά λεπτομερές, και η γλώσσα της κινείται σε ένα ευρύ πεδίο, από την κουήρ ζαργκόν έως τη λόγια και τη λογοτεχνική. Άρα η επιλογή του graphic novel για την αφήγηση των παιδικών της χρόνων τής προσφέρει ένα πολύπλευρο μέσο, όπου ο λόγος και η εικόνα δεν αλληλοσυμπληρώνονται, αλλά συμβιώνουν, όπως λέει η ίδια. Στο βιβλίο καταγράφεται η οικογενειακή ζωή που κυλάει επιφανειακά ομαλά, στοιχειωμένη όμως από ένα τεράστιο μυστικό, και η σταδιακή συνειδητοποίηση των σχέσεων και των κινήτρων πίσω από τα γεγονότα. Η καταγραφή της συνειδητότητας είναι εγγεγραμμένη και στο λόγο και στο σκίτσο — κι αυτό είναι το μαγευτικό, ότι σε κάθε σελίδα καταλαβαίνεις το λόγο που η Μπέχντελ έγραψε graphic novel κι όχι μυθιστόρημα.

Η Μπέχντελ έγραψε το βιβλίο όντας πια συνειδητοποιημένη και ψύχραιμη ως προς το παρελθόν της, έχοντας κάνει πολλή ψυχοθεραπευτική δουλειά και έχοντας ενδοσκοπήσει τον εαυτό της τόσο, ώστε να μην φοβάται να παραδώσει στο αναγνωστικό κοινό τα ευαίσθητα δεδομένα της οικογένειάς της. Έχοντας κάνει το outing ως λεσβία, είναι σαν να κάνει ένα δεύτερο outing ως μέλος της οικογένειας — αλλά και ως ο ίδιος ο πατέρας της. Καταγράφει τη μεταξύ τους σχέση, στενή και ταυτόχρονα απόμακρη, σχέση ταυτότητας και αποδοχής, περιορισμένη ίσως από τις οικογενειακές και τις κοινωνικές συμβάσεις. Με δεδομένο ότι αποκαλύπτει στοιχεία που αφορούν όλη την οικογένεια, είναι εύλογη η απορία αν η Μπέχντελ ρώτησε τους υπόλοιπους πριν δημοσιεύσει το βιβλίο. Η απάντησή της προκαλεί το ίδιο ξάφνιασμα όπως και πολλές από τις ατάκες στο βιβλίο της: δεν τους το είπε απ’ την αρχή, γιατί χρειαζόταν έναν ελεύθερο χώρο να σκεφτεί, να οργανώσει το υλικό της, να καταστρώσει την προσέγγισή της. Δεν ήθελε να επηρεαστεί από σχόλια και απόψεις, κυρίως της μητέρας της, αλλά επιδίωξε να σταθεί, ως αυτόνομο και ενήλικο άτομο, απέναντι στο οικογενειακό της σύστημα και να παράξει κάτι ως άτομο έξω από αυτό, όχι ως μέρος του συστήματος.

Γι’ αυτό και το Θανατάδικο είναι ένα βιβλίο με βαθειά και γενναία ειλικρίνεια: καταφέρνει να αποτυπώσει τις ανθρώπινες αντιφάσεις, τις πολύπλευρες σχέσεις, τις αποχρώσεις της επίδρασής τους (αν και ασπρόμαυρο!), τα πολλαπλά στάδια της ψυχολογικής ερμηνείας και το μη γραμμικό του χρόνου της ενόρασης και της συνειδητοποίησης — χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι η αποκάλυψη της ομοφυλοφιλίας της στους γονείς της γίνεται μέσα σε δύο καρέ. Η αλήθεια που τόσο γεναιόδωρα μάς χαρίζει η Μπέχντελ πηγάζει από τη γενναία της στάση απέναντι στη ζωή και το παρελθόν της και γι’ αυτό και συχνά χτυπάει σαν ηλεκρικό ρεύμα, τσούζει –μάλλον σε διαφορετικό καρέ τον καθένα– και ανακουφίζει μαζί: τι πιο ξαλαφρωτικό απ’ το να έχεις δεχτεί την αλήθεια σου, και μάλιστα να την έχεις μοιραστεί.

Η Άλισον Μπέχντελ δημιουργεί με το έργο της πολλαπλούς ελεύθερους χώρους: υποστηρίζοντας το είδος του graphic novel, επεκτείνοντας το χώρο υποδοχής του βιβλίου και εκτός του εκτός του γκέι αναγνωστικού κοινού, διευρύνοντας τη σφαίρα του αποδεκτού.

Τέλος, η ελληνική μετάφραση είναι εντυπωσιακή: μεταφέρει, ως οφείλει, όλες τις αποχρώσεις του ύφους, ακολουθεί την κάθε λεπτομέρεια στο σκίτσο, αποδίδοντας στα ελληνικά ό,τι είναι σημαντικό για το κείμενο (τίτλους βιβλίων, μάρκες προϊόντων), δεν έχει κανένα πραγματολογικό ολίσθημα, και, το σημαντικότερο, δεν με έκανε ούτε στιγμή να δυσκολευτώ μέσα σε μια αμερικάνικη πραγματικότητα πολύ ξένη, τόσο από την ελληνική, όσο και από την ευρωπαϊκή κουλτούρα. Η μεγάλη μου εκτίμηση στην ελληνική μετάφραση αυξήθηκε ακόμη περισσότερο όταν έπεσα τυχαία πάνω σε σελίδες από το πρωτότυπο στο διαδίκτυο.